روايت صدر از نگاه دکتر محسن کماليان

شيعه نيوز: در سي و مين سالروز ربوده شدن امام موسي صدر رهبر ايراني‌تبار شيعيان لبنان در ليبي است. اساسا چه شد که امام صدر به ليبي سفر کردند؟

حقيقت آن است که سفر امام صدر به ليبي، براي حفظ منطقه تاريخي جبل‌عامل يا جنوب لبنان بود. اين روزها ديدم بعضي جاها عنوان شده است که سفر امام صدر براي پايان دادن به جنگ داخلي لبنان بود. اين سخن دقيق نيست. براي اينکه سفر امام صدر به ليبي زماني انجام شد که دو سال از پايان جنگ داخلي لبنان سپري شده بود. تعبير خود امام صدر هم اصلا اين بود که ميدان فتنه از بيروت به جنوب منتقل شده است.

البته بحران جنوب لبنان با مسائل داخلي لبنان تأثير و تأثر متقابل داشت، اما در عين حال ماهيت مستقلي داشت و بازيگران آن نيز بيشتر فلسطيني‌ها بودند و اسرائيل. به هر حال امام صدر سفري دوره‌اي به برخي کشورهاي مؤثر عربي از جمله ليبي کرد تا بلکه بتواند با ايجاد يک اجماع عربي بحران جنوب لبنان را کنترل کند.


شيعه نيوز: به اهميت تاريخي منطقه جبل‌عامل و تلاش امام موسي صدر براي حفظ آن اشاره کرديد. لطفا کمي بيشتر در اطراف اين موضوع توضيح دهيد.

بله. جبل‌عامل يکي از مراکز اصلي و تاريخي تمدن شيعي در جهان است. تشيع در زمان جناب اباذر غفاري صحابي خاص حضرت پيامبر (ص) و توسط خود آن بزرگوار به جبل‌عامل راه يافت. از آن زمان تاکنون که بالغ بر 1300 سال است، جبل‌عامل يکي از مراکز مهم تمدن شيعي بوده است؛ درست مثل قم، نجف و کربلا.

آنطور که خود امام صدر در مراسم افتتاح مجلس اعلاي اسلامي شيعه در سال 1348 شمسي و در حضور شارل حلو رئيس‌جمهور مسيحي اسبق لبنان بيان کردند، حدود يک پنجم علماي بزرگ شيعه از لبنان برخاستند و حدود يک پنجم کتب مهم شيعه را نيز علماي لبنان نگاشتند. بزرگاني مثل شهيد اول، شهيد ثاني، شيخ بهاءالدين عاملي، شيخ حر عاملي، سيد صدرالدين عاملي جد امام صدر و نيز سيد عبدالحسين شرف‌الدين لبناني بودند. کتاب شرح لمعه‌اي که حتي امروز از مهمترين کتاب‌هاي فقهي حوزه‌هاي علميه است، توسط همين بزرگان نگاشته شد. مي‌گويند وقتي احمد جزار پاشا حاکم سفاک منطقه عکار در اوايل قرن نوزدهم ميلادي دستور قلع و قمع علماي شيعه را در منطقه جبل‌عامل صادر کرد، صدها مدرسه علميه و کتابخانه ارزشمند در جنوب لبنان وجود داشت که کتاب‌هاي آن هفته‌ها آتش حمام‌هاي منطقه را روشن نگاه داشته بود.


شيعه نيوز: اگرچه در باره دلايل سفر امام موسي صدر به ليبي توضيح ‌مي‌داديد؛ اما به قول مرحوم آيت‌الله سيد احمد زنجاني: «الکلام يجر الکلام». از مرحوم آيت‌الله سيد صدرالدين صدر جد امام صدر نام برديد. لطفا اين نکته را نيز همينجا توضيح دهيد که خاندان صدر کي و چگونه از لبنان به ايران هجرت کردند؟

در همان زمان احمد جزار پاشا و به دستور شخص او، آيت‌الله سيد صالح شرف‌الدين جد اعلاي امام صدر به همراه چند نفر ديگر از علماي بزرگ منطقه جبل‌عامل دستگير و به زنداني در شهر عکار منتقل شدند. عکار يکي از شهرهاي شمالي فلسطين اشغالي است که در نزديکي مرز لبنان قرار دارد. اين بزرگواران چند ماهي را در زندان سپري کردند تا فرصتي پيش آمد و موفق شدند باتفاق هم فرار کنند. مرحوم سيد صالح شرف‌الدين مستقيما به عراق آمد و خانواده‌اش نيز بلافاصله به او ملحق شدند.

مرحوم آيت‌الله العظمي سيد صدرالدين صدر جد امام صدر، فرزند سوم مرحوم سيد صالح است که در جنوب لبنان به دنيا آمد، در سه چهار سالگي به نجف آمد، سال‌ها آنجا درس خواند و سپس به ايران و شهر اصفهان هجرت کرد. خاندان صدري که امروز در عراق و ايران زندگي مي‌کنند، همه به ايشان منسوب هستند. مرحوم سيد صدرالدين صدر پدر مرحوم آيت‌الله العظمي سيد اسماعيل صدر پدر بزرگ امام صدر است. مرحوم آقا سيد اسماعيل صدر در اصفهان به دنيا آمد و البته بعد از اتمام سطوح و بخشي از دروس خارج به عراق هجرت کرد. فرزند دوم ايشان مرحوم آيت‌الله العظمي سيد صدرالدين صدر که پدر امام صدر است، در کاظمين به دنيا آمد، در آنجا و نجف درس خواند و پس از آن به ايران هجرت کرد. مي‌دانيد که ايشان جانشين مرحوم آيت‌الله العظمي حاج شيخ عبدالکريم حائري يزدي و رئيس حوزه علميه قم بود که قبرشان در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه (س) کنار قبر خود مرحوم حاج شيخ واقع است.


شيعه نيوز: و امام موسي صدر فرزند ايشان نيز در ايران نماند و به لبنان هجرت کرد؟
دقيقا! به قول خود امام صدر، آباء و اجداد ايشان غالبا در حال حرکت بودند و کمتر پدر و پسري ميان آنان يافت مي‌شود که يک‌جا زندگي کرده باشند.


شيعه نيوز: دلايل سفر امام موسي صدر به ليبي را بر مي‌شمرديد.

بله. طرحي که آمريکايي‌ها و غرب در اواخر دهه 70 ميلادي در چارچوب حل بحران خاورميانه دنبال مي‌کردند آن بود که کشور مستقل فلسطيني را در جنوب لبنان تشکيل دهند. همانطور که امروز مي‌بينيد، ايجاد يک کشور مستقل فلسطيني، بخشي مهم از طرح صلح خاورميانه است. براي اينکه بالأخره فلسطيني‌ها يکي از طرف‌هاي اصلي بحران خاورميانه هستند و براي آنها هم بايد جايي پيدا کرد. گزينه‌اي که امروز اختيار شده است، ايجاد کشور مستقل فلسطيني در کرانه غربي و نوار غزه است. اين گزينه از دهه 90 ميلادي به بعد مورد توجه قرار گرفت. اما در اواخر دهه هفتاد ميلادي و در زمان هنري کيسينجر وزير خارجه اسبق آمريکا، چنين نبود. آمريکايي‌ها اميدوار بودند که بتوانند منطقه تاريخي جبل‌عامل و جنوب لبنان را به عنوان وطن و کشور جديد فلسطيني‌ها قرباني کنند. اساسا آنچه سال‌ها از آن به عنوان «طرح توطين» ياد مي‌شد، همين بود.

به هر حال جنوب لبنان سرزميني بود که به سبب حملات مکرر اسرائيل و در نتيجه فراگير شدن ناامني، عدم ثبات و رکود اقتصادي، بخش قابل توجهي از جمعيت خود را از دست داده بود. صدها هزار نفر از ساکنان شيعه جنوب لبنان روستاهاي خود را ترک و به مناطق مرکزي لبنان و خصوصا بيروت مهاجرت کرده بودند. اسرائيلي‌ها در پي آن بودند تا به عنوان بخشي از طرح صلح خاورميانه، به قول خودشان، آن سرزمين بي‌سکنه را به ملت بي‌سرزمين، يعني فلسطيني‌ها بدهند. طبيعتا اين اتفاق شوم زماني مي‌توانست عملي شود که جنوب لبنان کاملا از کنترل دولت مرکزي لبنان خارج و به معناي دقيق کلمه در ناآرامي، بلاتکليفي و هرج و مرج غرق شود. امام صدر با همه وجود خود در پي آن بود تا از وقوع چنين فاجعه‌اي جلوگيري کند. ايشان برپايي آرامش در جنوب و گسترش حاکميت دولت لبنان بر اين منطقه را شرط اساسي حفظ تماميت ارضي آن کشور مي‌دانست.

امام صدر معتقد بود که آرامش در جنوب لبنان برقرار نخواهد شد، مگر آنکه گروه‌هاي فلسطيني حاضر در منطقه منظم و منضبط شوند؛ يعني اولا از قلمرو لبنان براي پرتاب خمپاره و کاتيوشا به اسرائيل استفاده نکنند؛ ثانيا حاکميت دولت لبنان بر آن منطقه را محترم شمارند و چنان رفتار نکنند که انگار آنها حاکمان واقعي لبنان هستند؛ ثالثا تجاوزات ناجوانمردانه برخي عناصر خودسر فلسطيني در حق ساکنان منطقه را نيز متوقف سازند ...


شيعه نيوز: ببخشيد! امام موسي صدر در باره اصل حضور مسلحانه فلسطيني‌ها در لبنان و نيز چگونگي انجام عمليات نظامي آنها عليه اسرائيل چه نظري داشتند؟

سؤال خوبي است. امام صدر نه تنها با حضور مسلحانه فلسطيني‌ها در لبنان مخالف نبود، بلکه از آن حمايت مي‌کرد. نه تنها با حملات فلسطيني‌ها عليه اسرائيل مخالف نبود، بلکه حتي با بسيج جوانان شيعه آنها را در اين راه ياري مي‌داد. تنها تذکر امام صدر در اين خصوص به فلسطيني‌ها آن بود که از خاک لبنان براي حمله به اسرائيل استفاده نکنند. براي اينکه اسرائيل بلافاصله محل پرتاب موشک را شناسايي و کل آن منطقه را گلوله‌باران مي‌کرد. طبيعتا چنين اتفاقاتي باعث مي‌شد تا زندگي در جنوب غيرممکن شود و مردم آنجا را ترک و به بيروت مهاجرت کنند؛ يعني دقيقا همان چيزي که اسرائيل مي‌خواست.

البته آن موقع نه تنها برخي رهبران فلسطيني، بلکه برخي انقلابيون ايران نيز از اين موضع امام صدر ناراضي بودند. آنها معتقد بودند که رزمندگان فلسطيني هر وقت از هر جاي لبنان اراده کردند، بايد بتوانند اسرائيل را هدف قرار دهند. اما تصور نمي‌کنم امروز ديگر کسي در ايران باشد که چنين فکر کند! براي اينکه مسئولان محترم کشور ما نيز مثل امام صدر هرگز اجازه ندادند و نيز نخواهند داد تا فلسطيني‌ها از خاک ايران براي حمله به اسرائيل استفاده کنند!


شيعه نيوز: توصيه امام موسي صدر به فلسطيني‌هاي مقيم لبنان چه بود؟ بالاخره آنها چگونه مي‌توانستند از لبنان عليه اسرائيل عمليات نظامي اجرا کنند؟
خيلي راحت! فلسطيني‌ها مي‌بايست از مرزهاي جنوبي لبنان وارد فلسطين اشغالي شوند و در داخل خود آن سرزمين به نيروهاي صهيونيستي حمله کنند. توصيه امام صدر به آنها هميشه همين بود. طبيعتا اين موضع امام صدر مورد اعتراض اسرائيل و حاميان غربي او بود. پاسخ امام صدر به آنها نيز هميشه آن بود که ما لبناني‌ها مرزبان اسرائيل نيستيم تا از ورود فلسطيني‌ها به داخل فلسطين اشغالي ممانعت به عمل آوريم. امام صدر مي‌گفت اسرائيي‌ها اگر از اين بابت نگران هستند، خود بايد از مرزها مراقبت به عمل آورند.

ايشان در حقيقت طوري مسأله را فرموله کرده بود که هم گروه‌هاي فلسطيني به مبارزات خود برسند و هم اسرائيل براي بر هم زدن امنيت جنوب لبنان بهانه‌اي نداشته باشد؛ و البته اين سياستي است که همين امروز توسط حزب‌الله و با حمايت جمهوري اسلامي ايران در جنوب لبنان پي گرفته مي‌شود. همانطور که مي‌دانيد، در شرايط غير جنگي، هم حزب‌الله و هم ايران، با هرگونه پرتاب موشک و خمپاره از لبنان به فلسطين اشغالي مخالف هستند.


شيعه نيوز: آيا امام موسي صدر تصور مي‌کرد که استقرار آرامش در جنوب لبنان مستلزم همکاري ليبي است؟
بله. همانطور که مي‌دانيد، آن زمان، هم گروه‌هاي سياسي لبنان و هم گروه‌هاي فلسطيني، البته به جز شيعيان، هر کدام به يک کشور عربي يا حتي غربي وابسته بودند و از آنجا پول و اسلحه دريافت مي‌کردند. بنابراين کشورهاي مهم عربي همه در لبنان صاحب نفوذ بودند. امام صدر در جريان جنگ داخلي دو ساله لبنان موفق شده بود سران عرب را متقاعد و در رياض دور هم جمع کند و با ايجاد يک اجماع عربي، به جنگ پايان دهد. اجلاس اکتبر سال 1976 سران عرب در رياض، در واقع پايان جنگ داخلي لبنان بود. امام صدر در مورد جنوب لبنان نيز دنبال برنامه مشابهي بود. ايشان مي‌خواست سران عرب را در باره ضرورت برپايي آرامش در جنوب لبنان متقاعد سازد و يک اجماع عربي در اين خصوص بوجود آورد. به همين جهت با رهبران سوريه، عربستان سعودي، کويت و الجزاير ديدار و گفتگو کرد. اينها کشورهايي بودند که بر گروه‌هاي فلسطيني نفوذ بيشتري داشتند.

ديدار از ليبي در برنامه امام صدر نبود. براي اينکه از دوران جنگ داخلي لبنان ميان امام صدر و معمر قذافي اختلاف نظر وجود داشت و اميدي نبود که سفر به ليبي مثمر ثمر باشد. با اين حال بومدين رئيس‌جمهور وقت الجزاير ديدار با قذافي را به امام صدر پيشنهاد و بر آن اصرار کرد. امام صدر نيز احتمالا براي آنکه حسن نيت خود را هرچه بيشتر نشان دهد، موافقت کرد. خصوصا که نفوذ ليبي بر گروه‌هاي چپ فلسطيني بيش از ساير کشورهاي عربي بود. بومدين با قذافي تماس گرفت و ليبيايي‌ها رسما از امام صدر براي ديدار از ليبي دعوت به عمل آوردند. عصر روز جمعه بيست و سوم ماه مبارک رمضان بود که امام صدر عازم ليبي شدند. قرار بود براي جشن‌هاي اول سپتامبر (انقلاب فاتح) ليبي نمانند و عيد فطر را در لبنان باشند. که متأسفانه رفتند و تاکنون باز نگشتند.


شيعه نيوز: چنان که در سؤال اول اشاره کرديم، امام موسي صدر در ايران به دنيا آمده و شهروندي ايراني است. دوران کودکي، نوجواني، جواني و تحصيلات حوزوي و دانشگاهي ايشان همه در ايران سپري شده و اصلا فرهنگ و تربيت ايشان ايراني است. اساسا چه شد که ايشان به لبنان هجرت کردند؟ هدف ايشان از اين هجرت چه بود؟
آنطور که من از مطالعه آثار، برنامه‌‌ها و اقدامات امام صدر دريافتم، اولين و بزرگترين هدف آن بزرگوار در زندگي، گسترش فرهنگ اصيل اهل بيت (ع) يا به تعبير امام راحلمان همان اسلام ناب محمدي (ص) در گستره جهان بود. امام صدر با همه وجود خود در پي آن بود تا با گوياترين و جذاب‌ترين روش به دنيا نشان دهد، که اسلام اهل بيت (ع) توانمندي اداره جامعه بشري و حل مشکلات مردم را در هر عصري دارد ...


شيعه نيوز: مگر اين کار در ايران و قم امکان‌پذير نبود؟ چرا امام موسي صدر حوزه‌ قم را ترک و به لبنان هجرت کردند؟ خصوصا که ايشان موقعيت حوزوي ممتازي داشت و از اميدهاي مرجعيت امروز شمرده مي‌شد.
ببينيد! بزرگاني مثل امام صدر و نيز شهيد بهشتي، اگرچه براي مرجعيت ارزش والايي قائل بودند و وجود رساله‌هاي عمليه را لازم مي‌دانستند، اما ساختار کنوني مرجعيت و افزايش تعداد رساله‌ها را براي حل مسائل جهان اسلام و تشيع کافي نمي‌دانستند. امام صدر اعتفاد داشت شرايط امروز دنيا چنان متحول شده است که براي ارائه فرهنگ بيت (ع) و گسترش آن در سطح منطقه و جهان ديگر نمي‌توان در حوزه به انتظار نشست تا مردم بيايند و سؤالات خود را مطرح کنند. ايشان معتقد بود فقها و روحانيت شيعه بايد مثل حضرت پيامبر (ص) خود راه بيفتند، به ميان مردم بروند و با ساماندهي زندگي دنيوي آنها عملا نشان دهند که اسلام و مکتب اهل بيت (ع) مي‌تواند حکومت و جامعه بشري را اداره کند.

امام صدر اعتقاد داشت جوانان امروز و نسل‌هاي بعد تنها آييني را گرامي خواهند داشت که بتواند مشکلات زندگي آنها را حل و برايشان فرداي بهتري فراهم کند. نشان دادن توانمندي اسلام در اين عرصه مستلزم آن بود که لااقل بخشي از روحانيت شيعه پس از شناخت دقيق روح اسلام و نيل به مراحل عالي اجتهاد از حوزه‌ها خارج و به زندگي روزمره مردم و اجتماع وارد شوند. امثال امام صدر و شهيد بهشتي که بسيار انگشت‌شمار نيز بودند، اين راه را انتخاب کردند.


شيعه نيوز: چرا ايشان در ميان اين همه مناطق شيعه‌نشين، لبنان را به عنوان مرکز فعاليت خود انتخاب کرد؟
سؤال خوبي کرديد. به نظر من چند عامل در اين انتخاب دخالت داشت. مهمترين عامل اين بود که امام صدر لبنان را طي دو سفري که در نيمه دوم دهه 50 ميلادي به آنجا داشت، محلي يافته بود که براي انتشار فرهنگ اهل بيت (ع) در جهان ظرفيت و پتانسيل‌هاي نهفته و فوق‌العاده‌اي دارد. همان‌طور که مي‌دانيد، لبنان قرنهاست که پايتخت فرهنگي جهان عرب شمرده مي‌شود. اصلا اين جمله در ميان اعراب شهرت دارد که مصري‌ها مي‌گويند، لبناني‌ها مي‌نويسند و عراقي‌ها عمل مي‌کنند. هر کس هر ايده و مکتب جديدي را مي‌خواست به دنيا عرضه کند، لبنان همواره يکي از مؤثرترين تريبون‌ها بوده است.

شما همين فرهنگ مقاومت در برابر اسرائيل را که امروز به شکر خدا عالمگير شده است، در نظر بگيريد. اگر مقاومت اسلامي لبنان عملا پيروزي‌هاي پي در پي خود را کسب نمي‌کرد، هرقدر هم ما در ايران سخنراني مي‌کرديم، کتاب مي‌نوشتيم، در نماز جمعه شعار مي‌داديم و سمينار و همايش برپا مي‌داشتيم، هيچ‌وقت در هيچ‌کجا اينطور جا نمي‌افتاد. بالأخره ما هم در ايران دفاع مقدس را داشتيم. به راستي کدام يک از اين دو الگوي انتفاضه مردم فلسطين شد، مقاومت شيعيان لبنان عليه اسرائيل يا مقاومت ما مردم ايران عليه بعثي‌هاي عراق؟ مي‌خواهم بگويم که نفسِ وجود مقاومت اسلامي در لبنان عامل مهمي بود تا پيروزي‌، کارآمدي و حقانيت راه آن که همان راه امام حسين (ع) است، اينگونه جلوه کند.

در عرصه‌هاي ديگر نيز همينطور است. شما ببينيد تلاش‌هاي امام صدر در جهت تقريب مذاهب اسلامي و نيز در راستاي گفتگوي اسلام و مسيحيت چقدر در معرفي چهره عاقل، عادل، انسان‌دوست و در يک کلام عزت شيعه و تشيع در سطح منطقه و جهان مؤثر بود. ملک عبدالله پادشاه کنوني عربستان در ديدارهاي خود با دولتمردان زمان آقاي خاتمي مکررا تصريح کرده بود که در عرصه تقريب مذاهب اسلامي، هيچ‌کس را مانند امام صدر موفق نيافته است. عبدالناصر نيز بارها تصريح کرده بود که کاش الازهر رئيسي چون امام صدر مي‌داشت! کاردينال فرانس کونيگ اسقف اعظم سابق اتريش نيز در سفر به لبنان گفته بود که تاريخ آن کشور را بايد دو قسمت کرد: دوران قبل از امام صدر و دوران امام صدر! اين نوع نمونه‌ها همه بيانگر آن است که امام صدر واقعا موفق شده بود زيبايي فرهنگ اهل بيت (ع) را به رهبران جوامع بشري بنماياند. مي‌خواهم بگويم که امام صدر، لبنان داراي يک طائفه بزرگ شيعه را فرصت بسيار مناسبي يافته بود که مي‌تواند در راه گسترش فرهنگ اهل بيت (ع) در جهان امروز مورد استفاده قرار گيرد.

خود امام صدر جمله‌اي دارد که همين معنا را تداعي مي‌کند. ايشان مي‌گويند حتي اگر لبناني وجود نداشت، به خاطر تشيع هم که شده، بايد آن را بوجود مي‌آورديم. خدا مي‌داند که هربار اين جمله امام صدر را در ذهن مرور مي‌کنم، آرزو مي‌کنم کاش روزي فرا برسد که مقامات عالي‌رتبه کشورمان اهميت انديشه و حرکت امام صدر را به درستي دريابند، و سفراي ايران در لبنان و نيز مسئولان مجمع جهاني اهل بيت و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي را موظف سازند تا به عنوان اولين مأموريت خود، تاريخ امام صدر و منظومه فکري آن بزرگوار را مورد مطالعه قرار دهند. حيف است اگر اين تجربه موفق و گرانبهاي روحانيت اصيل شيعه در ايران مورد استفاده قرار نگيرد.


شيعه نيوز: پس از گذشت 29 سال از ربوده شدن امام موسي صدر، شما چه راهکاري را براي پيگيري اين مسأله پيشنهاد مي‌کنيد؟
به نظر من تنها راه پيگيري مسأله امام صدر، ورود تمام عيار جمهوري اسلامي ايران به اين مسأله است. ايران بايد تعارفات و ملاحظات را کنار بگذارد، پرونده را در دست بگيرد و با تمام توان در پي حل و فصل آن برآيد. به نظر من تنها راه حل مسأله اين است. براي اينکه ابعاد مسأله امام صدر بسيار وسيع‌تر از آن است که خانواده آن بزرگوار يا چند سازمان غير دولتي (NGO) از عهده حل آن برآيند ...


شيعه نيوز: چرا چنين اعتقادي داريد؟
به اين دليل چنين اعتقادي دارم که لااقل چند سازمان امنيتي مهم منطقه با قذافي در ربودن امام صدر همدست بوده‌اند. برخي محافل قدرت در سوريه در اين جريان دست داشته‌اند؛ برخي گروه‌هاي فلسطيني در اين جريان دست داشته‌اند؛ نه تنها ساواک از دو ماه قبل در جريان وقوع اين توطئه قرار گرفته بود، بلکه برخي مبارزين ايراني نيز که آن زمان در شام اقامت داشتند، پيشتر از وقوع آن مطلع شده بودند. اسرائيل و قدرت‌هاي جهاني نيز ممکن نيست در اين مسأله بدون نقش بوده باشند ...


شيعه نيوز: آيا اين سخنان شما مستند است؟
بله؛ من خود يکي از اسناد ساواک را ديدم که مسئول ايستگاه سوريه در تير سال 57 براي رياست ساواک در تهران تلگراف زده بود، که مقامات عالي‌رتبه سوريه به ما اطمينان دادند که امام موسي صدر حداکثر ظرف دو ماه آينده از عرصه سياسي خاورميانه حذف خواهد شد! خانواده امام صدر در ايران نيز اين سند را مشاهده کردند ...


شيعه نيوز: آيا منظور سوريه‌ي حافظ اسد است؟
بله؛ البته معناي اين سند لزوما آن نيست که شخص حافظ اسد در اين مسأله درگير بوده است. عبدالحليم خدام و ژنرال غازي کنعان نيز هر دو آن زمان در سوريه پست‌هاي بسيار حساسي داشتند. خدام وزير خارجه سوريه بود و کنعان مسئول امنيتي پرونده لبنان. در طول سه دهه گذشته نيز تمام مقدرات لبنان دست اين دو تن بوده است. امروز خدام و کنعان چه وضعي دارند؟ خدام به فرانسه پناهنده شده است و بشار اسد را قاتل رفيق حريري مي‌داند! کنعان نيز يا خودکشي کرده يا به قتل رسيده است! من فکر مي‌کنم حوادث دو سال گذشته لبنان و آشکار شدن بعضي تناقضات در حاکميت سوريه بايد توانسته باشد چشمان بعضي دوستان را که بيش از حد به سوري‌ها اعتماد داشتند، باز کرده باشد.

طبيعتا اين گفتگو حوصله آن را ندارد که بخواهيم بيشتر جزئيات را بکاويم. تنها اين نکته را مي‌خواهم بگويم که ابعاد امنيتي و سياسي مسأله امام صدر بسيار بسيار پيچيده‌تر از آن است که خانواده محترم آن بزرگوار به تنهايي بتواند از پس ربايندگان امام صدر برآيد. يک دولت مقتدر بايد مسئوليت حل و فصل مسأله را بر عهده گيرد و طبعا هيچ دولتي بيشتر از دولت متبوع خود امام صدر، يعني جمهوري اسلامي ايران، قابل اعتماد نيست.


شيعه نيوز: عملکرد 29 ساله ايران در پيگيري مسأله امام موسي صدر را چگونه ارزيابي مي‌کنيد؟
من نمي‌توانم به آن نمره قبولي بدهم. شما خود مي‌بينيد که پس از گذشت اين 29 سال، نه امام صدر آزاد شده است؛ نه حقيقت ماجرا، يعني ماهيت دقيق و کامل همه آمرين، عاملين و حاميان اين فاجعه شناسايي شده است؛ و نه حتي اقدامي جهت محکوميت عامل اصلي ربودن امام صدر، يعني شخص معمر قذافي و رژيم او انجام گرفته است! ايران بر خلاف نظر مراجع عظام تقليد همواره به عنوان يک طرف ثالث ميان خانواده امام صدر و رژيم قذافي عمل کرده است. همانطور که بارها طي چند سال اخير عنوان کردم، ما نه حتي يک بار طي اين 29 سال سفير ليبي را براي اعتراض به وزارت امور خارجه احضار کرديم؛ نه مسأله را در سازمان‌هاي بين‌المللي حقوق بشري عنوان کرديم؛ و نه حتي پيگيري اطلاعاتي جدي و مؤثر کرديم؛ تنها با نمايندگان ليبي به گفتگو نشستيم از موضع ذلت و خفت از آنان تقاضا کرديم تا خود محبتي کنند و مسأله را حل نمايند! آنقدري که حفظ و توسعه روابط ايران و ليبي براي ما طي اين 29 سال‌ مهم بوده است، هيچ‌گاه بازگرداندن امام صدر برايمان اهميت نداشته است. واقعا آيا شأن امام صدر، نهاد مرجعيت، حوزه‌هاي علميه و عالم تشيع اين است؟!


شيعه نيوز: عملکرد دولت آقاي احمدي‌نژاد را در اين خصوص چگونه ارزيابي مي‌کنيد؟
به نظر من عملکرد دولت آقاي احمدي‌نژاد از عملکرد دولت آقاي خاتمي ضعيف‌تر بوده است. آقاي احمدي‌نژاد سعد مجبر فرستاده ويژه قذافي را که حتي آقاي خاتمي به حضور نپذيرفته بود، به گرمي مورد استقبال قرار داد؛ در سفر به افريقا شخص معمر قذافي را در آغوش کشيد و اخيرا نيز نخست‌وزير ليبي را به منظور گسترش روابط به ايران دعوت کرد! رابطه ايران و ليبي آنقدر شور شده است که صداي حتي آقاي سيد حسن نصرالله دبير کل حزب‌الله لبنان نيز در آمده است. آنطور که شنيدم، ايشان در ديدار اخير خود با آقاي احمدي‌نژاد در دمشق نجيبانه گله کرده است که دولت ايران بايد در مسأله امام صدر و رابطه با ليبي عزت شيعه را رعايت و اين همه به دوستي و نزديکي با ربايندگان امام صدر تظاهر نکند.


شيعه نيوز: در خبرها از قول آقاي ابوطالب نماينده مردم تهران در مجلس شوراي اسلامي نقل شده است که کميته پيگيري مسأله امام موسي صدر در مجلس گزارش مستندي را در باره چگونگي ربوده شدن ايشان در ليبي توسط رژيم قذافي آماده و در همين راستا نه راهکار مختلف را براي پيگيري مسأله پيشنهاد کرده است. اين حرکت را چگونه ارزيابي مي‌کنيد؟
البته من از صميم قلب خوشحال خواهم شد اگر واقعا وعده آقاي ابوطالب تحقق يابد و راهکارهاي پيشنهادي گزارش مورد نظر ايشان جامه عمل پوشد. اين يک تحول خيلي بزرگ خواهد بود! اما حقيقت آن است که ديگر نمي‌توانم حرف‌هاي امثال ايشان را جدي بگيرم؛ يعني تجربه و نيز اطلاعاتي که دارم چنين اجازه‌اي نمي‌دهد. اين دوستان چهار سال است که وقتي سالروز نهم شهريور فرا مي‌رسد، تريبوني پيدا مي‌کنند و شعار مي‌دهند، که مي‌خواهند فلان حرکت را آغاز کنند؛ سال بعد نيز که دوباره سالروز نهم شهريور از راه مي‌رسد، باز همان شعارها را تکرار مي‌کنند که مي‌خواهند همان حرکت سال گذشته را آغاز کنند! مبالغه نکردم اگر بگويم، حرف‌هايي که اين روزها زده شد و فضايي که از فعاليت کميته پيگيري مسأله امام صدر در مجلس شوراي اسلامي ترسيم شد را به يک شو و تردستي بيشتر شبيه مي‌دانم!


شيعه نيوز: چرا چنين برداشتي داريد؟
ببينيد! آقاي ابوطالب مدعي است که کميته پيگيري سرنوشت امام صدر پس از دو سال بررسي، گزارشي را در باره مستندات ربوده شدن امام صدر توسط رژيم قذاقي در ليبي آماده کرده است و اکنون بر آن است تا با ارائه آن به کميسيون اصل 90 و سپس طرح آن در صحن علني مجلس شوراي اسلامي، راهکارهاي پيشنهادي آن را عملي سازد. اولا، گزارشي که مد نظر آقاي ابوطالب است، توسط کميته پيگيري مسأله امام در مجلس هفتم تهيه نشده است. گزارش مزبور در حقيقت کتابي است که به همت و کوشش يکي از پژوهشگران خوش‌ذوق مؤسسه فرهنگي تخقيقاتي امام صدر گردآوري و تنظيم شده و آقاي ابوطالب و دوستانشان حتي تا دو هفته قبل از اظهارات اخير خود از وجود آن بي‌خبر بوده‌اند. اين گزارش در راه انتقال به چاپ‌خانه بود که آقاي ابوطالب به طور کاملا اتفاقي از وجود آن مطلع و بلافاصله رندانه خواستار آن شد تا پس از جابجايي بعضي فصول، به نام کميته پيگيري و به عنوان يکي از اسناد مجلس منتشر شود ...


شيعه نيوز: ببخشيد! کميته پيگيري چه منفعتي در اين کار دارد؟
حداقل آن است که در اين آخرين ماهها مجلس هفتم يک بيلان کاري ارائه و کم‌کاري خود در عرصه پيگيري مسأله امام صدر را پنهان مي‌کند.


شيعه نيوز: چرا مؤسسه امام صدر با اين درخواست موافقت کرده است؟
قاعدتا به اين دليل که به هر حال هدف آنها انتشار حقيقت است و تصور مي‌کنند که انتشار گزارش به نام مجلس، رسميت و در عين حال شعاع تأثير بزرگتري دارد.


شيعه نيوز: ديگر چه نقدي بر سخنان اخير آقاي ابوطالب داريد؟
نقد دوم اين است که نسخه عربي اسناد، مستندات و مدارکي که در اين گزارش ارائه شده‌ است، که البته اهميت زيادي نيز دارد، سال‌هاست که توسط حرکت امل و مؤسسه تحقيقات و مطالعات امام صدر در لبنان منتشر گرديده و متأسفانه آقاي ابوطالب و دوستانشان به رغم سفرهاي مکرر به لبنان تاکنون از آنها غافل بوده‌اند. به ياد دارم که در بهار سال 1380 بود که آقاي نبيه بري رئيس پارلمان لبنان، نسخه‌اي از اين اسناد را در ديدار با آقاي کروبي رئيس وقت مجلس به ايشان هديه کرد. مقامات ديگر کشورمان نيز در ديدارهايي که همان ايام با نبيه بري داشتند، هر کدام يک نسخه از اين اسناد را دريافت کردند.

نه تنها مقامات مسئول، بلکه بسياري از پژوهشگاران کشورمان نيز طي ساليان گذشته نسخه‌هايي از اين اسناد را در محل نمايشگاه بين‌المللي کتاب خريداري کردند. برخي ديگر از مستندات نيز از کتاب سه جلدي اسناد ساواک در باره امام صدر برداشت شده است. اگر آقاي ابوطالب و دوستانشان واقعا نيازمند دريافت چنين مستنداتي بودند تا اقدامات عملي خود را آغاز کنند، از همان روزي که به مجلس هفتم وارد شدند، به راحتي مي‌توانستند استارت بزنند.

سوم اينکه يکي از اقدامات عملي مورد نظر آقاي ابوطالب، کاهش سطح روابط ايران و ليبي است. آيا واقعا تصميم‌سازي نمايندگان محترم مجلس در اين خصوص مستلزم دريافت گزارش مستندات ربوده شدن امام صدر توسط رژيم قذاقي در ليبي بوده است؟! يعني اگر اين مستندات را دريافت نمي‌کردند، نمي‌توانستند از نقش رژيم قذافي در ربودن امام صدر لااقل يک ارزيابي کلان داشته باشند؟ آيا آقاي ابوطالب واقعا اعتقاد دارد که نمايندگان محترم مجلس، از مراجع عظام تقليدي که سالهاست بر قطع کامل روابط ايران و ليبي اصرار دارند، دقيق‌تر و عادلانه‌تر قضاوت مي‌کنند!


شيعه نيوز: اگر ممکن است، اندکي نيز در باره فعاليت‌هاي پايگاه فرهنگي روايت صدر توضيح دهيد.
بله؛ پايگاه فرهنگي روايت صدر حدود هشت ماه پيش آغاز به کار کرد. هدف اصلي اين پايگاه آن است که محصولات فرهنگي طرح پژوهشي روايت صدر را که تدريجا توليد مي‌شود، منتشر کند. اين طرح پژوهشي در چند بخش فعاليت دارد: اول تدوين تاريخ شفاهي امام صدر است که براي اين منظور تا کنون با حدود يکصد و پنجاه تن از نزديکان، همکاران و دوستان امام صدر در ايران و لبنان گفتگو کرده‌ايم. بخش دوم انديشه و سيره امام صدر است که در اين راستا تا کنون آثار متعددي از آن بزرگوار ترجمه و ده‌ها مقاله و يادداشت منتشر شده است؛ بخش سوم تنظيم و تدوين گاه‌شماز زندگي امام صدر است که در اين ارتباط تاکنون قريب سه هزار واقعه در بانک اطلاعاتي ثبت شده است؛ بخش چهارم پيگيري مسأله امام صدر است که در اين راستا نيز طي ساليان گذشته ده‌ها مقاله و يادداشت منتشر شده است؛ بخش پنجم تدوين شرح حال رجال خاندان صدر است که همين‌جا بر خود فرض مي‌دانم تا از راهنمايي‌ها و کمک‌هاي بي‌دريغ حضرت آيت‌الله سيد مرتضي مستجابي که يکي از بني‌اعمام گرانقدر امام صدر هستند، ياد و تشکر کنم.


شيعه نيوز: بنابراين پايگاه فرهنگي روايت صدر عمدتا به انتشار مطالب توليدي خود مي‌پردازد؟
بله؛ مواردي که اشاره کردم تماما محصولات فرهنگي توليد شده در چارچوب طرح پژوهشي روايت صدر است. البته اين پايگاه فعاليت‌هاي جنبي مختصري نيز دارد. از جمله سعي شده است تا مهم‌ترين اخبار منتشر شده توسط ديگر رسانه‌ها و سايت‌هاي اينترنتي در باره امام صدر رصد و اطلاع‌رساني شود. همچنين صفحه‌اي به عنوان کتابخانه در نظر گرفته شده است که مطالب کتب فارسي‌زبان را در باره امام صدر نقل مي‌کند. آرزوي من اين است که اين پايگاه فرهنگي ان‌شاءالله تدريجا به دائرة‌المعارفي تبديل شود که بتواند به سهم خود اطلاعات مورد نياز پژوهشگران در حوزه امام صدر و علاقمندان آن بزرگوار را تأمين کند.


شيعه نيوز: تاکنون چه کتاب‌هايي را منتشر کرده‌ايد؟
تا به امروز دفاتر اول و دوم کتاب «عزت شيعه» منتشر شده است که به تاريخ شفاهي امام صدر اختصاص دارد. دفتر اول عزت شيعه در زمستان 1377 با همکاري دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم منتشر شد و دفتر دوم آن نيز در بهار سال جاري [ 1386] توسط انتشارات صحيفه خرد در قم. کتاب ديگري که ان‌شاء‌الله اگر عمر و توفيقي بود طي هفته‌هاي آينده در خواهد آمد، «فرياد در خاموشي» نام دارد. اين کتاب مجموعه مقالات، يادداشت‌ها و نامه‌هايي است که از سال 1367 تاکنون در راستاي پيگيري مسأله امام صدر در مطبوعات و رسانه‌هاي خبري ايران منتشر کرده‌ام. همزمان با آن در حال تکميل دفتر اول عزت شيعه هستم تا اگر ان‌شاء‌الله باز عمر و توفيقي بود، چاپ دوم آن ان‌شاء‌الله در بهار سال آينده منتشر شود.


شيعه نيوز: آيا پايگاه فرهنگي روايت صدر به نهادي وابسته است و از جايي تأمين مالي مي‌شود؟
خير؛ اين پايگاه کاملا مستقل است و به شکر خدا به هيچ‌ نهاد دولتي و غير دولتي وابستگي ندارد.


شيعه نيوز: از اينکه در اين گفتگو شرکت کرديد تشکر مي‌کنيم.
من نيز به سهم خود از اينکه خبرگزاري شيعه با اخلاص و علاقمندي اخبار مربوط به امام صدر را پي مي‌گيرد، تشکر و برايتان آرزوي موفقيت مي‌کنم.