روزه حقیقی چیست؟

محقق : دکتر صادق یادگاری

شیعه نیوز | روزه حقیقی چیست؟

روزه و تقوی :
قال الله تبارک و تعالی:
یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون.
خداوند تبارک و تعالی می فرماید:
ای کسانی که ایمان آورده اید روزه بر شما نوشته (واجب) شد، چنانکه بر آنان که پیش از شما بوده اند واجب شده بود باشد که پرهیزگار شوید.

تحليه چیست ؟
يعني آراستن نفس به صفات پسنديده و مطلوب انساني، مانند تقوا که از حکمت هاي روزه است « لعلکم تتقون.».
روزه بستر مناسبي براي ايجاد تقوا فراهم مي سازد. افرادي که ساليانه، يک دوره يک ماهه اي را براي مبارزه با خواسته هاي دروني مي گذرانند، از آمادگي رزمي و دفاعي بيشتري برخوردارند. پيامبر اکرم صلی الله علیه و آله شکم پرستی و شهوت جنسي را از جمله اموري برشمرد که پس از خويش، براي امتش نسبت به آنها بيمناک بود.
و نيز از کلام گوهر بار آن حضرت است که فرمود: «اولين چيزهايي که موجب گرفتاري انسان در آتش جهنم است، دهان (ابزار گناهان فراوان)، و فرج (ابزار شهوت جنسي) است.»
روزه دار بايد در حال روزه با وجود گرسنگي و تشنگي از غذا و آب، از بعضي لذات هم چشم بپوشد و عملاً ثابت کند که همچون حيوان، در بند اصطبل و علف نيست. او مي تواند کنترل امور نفس سرکش را به دست بگيرد و با تمرين هاي پيگير و خستگي ناپذير از وسوسه هاي دشوار شکم و شهوت بگذرد و بر هوس ها و شهوات خود مسلط گردد.
در حقيقت بزرگترين فلسفه ي روزه همين اثر تربيتي و معنوي آن است. انساني که انواع غذاها و نوشابه ها را در اختيار دارد و هر لحظه که تشنه و گرسنه شد به سراغ آن مي رود، مانند درختاني است که در پناه ديوارهاي باغ بر لب نهرها مي رويند، اين درختان نازپروده، بسيار کم مقاومت و کم دوامند. اگر چند روزي آب از پاي آنها قطع شود، پژمرده شده و خشک مي شوند؛ اما درختاني که در لابه لاي صخره ها در دل کوه ها و بيابان ها مي رويند و در همان اوان رشد، همواره با طوفان هاي سخت، آفتاب سوزان، سرماي زمستان و با انواع محروميت ها دست و پنجه نرم مي کنند، بسيار محکم و بادوام هستند.
روزه، آدمي را از عالم حيوانات جدا کرده و به جهان فرشتگان مي برد.
اگر پيامبر اسلام صلی الله علیه و آله مي فرمايند: «الصوم جُنه من النار؛ روزه سپري است در برابر آتش دوزخ.» (2) اشاره به همين موضوع است.
يعني روزه موجب غفران و آمرزش گناهان و معاصي انسان است، که به وسيله روزه نجات از آتش جهنم و عقوبت پروردگار حاصل مي شود.
در روايت آمده که امام علي علیه السلام از پيامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرسيدند: چه کنيم که شيطان از ما دور شود؟ حضرت فرمود: «الصوم يسود وجهه و الصدقه تکسر ظهره و الحب في الله و المواظبه علي العمل الصالح يقطع دابره و الاستغفار يقطع و تينه؛ روزه روي شيطان را سياه مي کند و انفاق در راه خدا پشت وي را مي شکند و دوست داشتن به خاطر خدا و مواظبت بر عمل نيک، دنباله او را قطع مي کند و استغفار رگ قلبش را قطع مي کند.»(3)
روزه دار روحيه ي تقوا را در خود زنده مي کند و اين مراقبت ثمربخش در ماه مبارک رمضان و در حال روزه بسيار آسان تر است چرا که گرسنگي و تشنگي و ديگر محدوديت هاي روزه شعله هاي سرکش غرايز حيواني و هوس ها را تا حد چشمگيري خاموش مي سازد و حتي اگر موقت هم باشد گريبان عقل و جان را از چنگال شهوت رها مي سازد و براي روزه دار زمينه آمادگي براي تمرين تقوا و پرهيزگاري فراهم مي شود و با مراقبت و تمرين پيايي در يک ماه نيروي بازدارنده از گناه در او به وجود مي آيد و خصلت خودداري در او ريشه مي گيرد و رشد مي کند و او با گذراندن اين برنامه يک ماهه توفيق مي يابد که پس از يک ماه روزه نيز پرهيزگار باقي بماند. بدين ترتيب به مقام پر ارج تقوا که به تعبير قرآن و فرموده پيشوايان معصوم ما کرامت انسان بدان وابسته است براي هميشه نائل آيد.
نقش روزه در تقويت اراده

انسان با روزه داري که، امساک در خوردن و آشاميدن و خودداري از برخي چيزهاي ديگر است در واقع با خواهش هاي خويش مي جنگد و در برابر غرايز خود مقاومت مي کند، تمرين اين عمل، اراده و تصميم را در انسان نيرومند مي سازد و جان را از قيد حکومت و سلطه هوس ها و خواهش ها مي رهاند. پيشوايان اسلام فرموده اند: «افضل الناس من جاهد هواه و اقوي الناس من غلب هواه؛ بهترين مردم کسي است که با هواي نفس مبارزه کند و نيرومندترين آنان کسي است که بر آن پيروز شود.»(4) پس روزه داران بهترين مردمند چرا که با خواسته هاي نفساني مبارزه مي کنند و اگر با مراقبت و کوشش از روزه ي خويش بتوانند بر نفس خود مسلط شوند، از نيرومندترين مردم نيز خواهند بود.
ماه رمضان زمان مخصوصي است که بهترين فصل براي تربيت و تقويت ايمان و اراده مي باشد حضرت زهرا سلام الله علیها در ضمن خطبه اي که در مسجد پيامبر (ص) ايراد نمود، فرمود:
«و الصيام تثبيتا للاخلاص» .
و روزه را خداوند قرار داد براي ثبات و استواري در اخلاص.»
شخص روزه دار، در درجه اول با مقاومت در برابر نيرومندترين خواسته هاي طبيعي و غريزي خود از خوردن و آشاميدن و غيره، اراده خود را محکم و تقويت مي نمايد و مهم ترين عادت هاي خويش را ترک و بر شهوات نفس خود مستقلاً حکومت مي کند. روزه روح و باطن انسان را از خواهش هاي ناشايسته پاک مي گرداند و صيقل مي دهد و صفاي باطن مي آورد زيرا وقتي شکم انسان از غذاها خالي شد. پرهيزگاري، امانت داري، صداقت و خلاصه انسانيت او تقويت شده و نور ايمان در قلب او تجلي مي کند.

امام سجاد (عليه السلام) در آغاز ماه مبارك رمضان به خدا عرض مىكند: «وأعنّا على صيامه[6]؛ خدايا ما را بر روزه ماه مبارك رمضان يارى كن» خدا ما را به چه چيزى يارى دهد؟ آيا به اينكه غذا نخوريم يا آبى ننوشيم؟ خير، اين منظور نيست خدايا ما را يارى كن «بِكف الجوارح عن معاصيك[7]» يعنى تمام اعضاء و جوارح ما را از انجام دادن گناه و معصيت دور بدار و ما را از آلوده شدن به گناه حفظ فرما، تا از آن چيزهائى كه مورد رضاى تو نيست دورى گزينيم. «وأستعملنا فيه بما يرضيك[8]؛ خدايا توفيق ده تا آنچه از ما در اين ماه صادر میىشود مورد رضاى تو باشد» اعمالى را انجام دهيم كه خوشنودى تو را ايجاد كند. «حتى لا نصغى بأسماعنا إلى اللغو[9]؛ تا اينكه به سخن لغو و بيهوده نيز گوش فرا ندهيم و عمرمان را به مطالب بيهوده نگذرانيم». «ولا نسرع بأبصارنا الى اللهو[10]؛ چشم هاى خود را به طرف امور لهو نگردانيم» يعنى همين چند لحظه از وقت خودمان را نيز تلف نكنيم، لهو يعنى چيزى كه انسان را مشغول و سرگرم مىكند. «ولا نبسط أيدينا إلى محظور[11]؛ دست خود را به طرف حرام دراز نكنيم». گاهى انسان فرزند خود را میزند و اين حرام است و در ماه مبارك رمضان گناه مضاعف دارد. گاهى شخص فرزند خود را در حدّ ادب كردن تنبيه مىكند كه اين خود مراتبى دارد كه گاهى واجب است و گاهى مستحب، اما گاهى پدر خيلى عصبانى میىشود و بيش از مقدار مشخص، فرزند خود را تنبيه مىكند كه اين جايز نيست. خود پدر بعد هم پشيمان میشود و میگويد نبايد تا اين حد او را میزدم و اين مقدار احتياج به تنبيه نداشت، هيچ شخصى مالك و صاحب اختيار انسان نيست. حتى عبد و كنيز هم ملك مطلق انسان به حساب نمىآيد. خداى متعال براى تمام اين امور حدودى را گذاشته است، مملوك تا حدّى مملوك است كه حرج و ضرر براى او نباشد زيرا قاعده لاضرر ولاحرج فقط مخصوص انسان هاى آزاد نيست بلكه شامل عبد و كنيز و حيوان هم میشود. آنها وظيفه دارند كه اوامر و نواهى مالكان خود را امتثال و انجام دهند و خواسته هاى آنها را برآورده سازند ولى بايد مواظب باشيم تا خداى ناكرده دستانمان به حرام باز نشود. بايد مواظب باشيم كه دستمان به حرام آلوده نشود، ولا نبسط أيدينا إلى محظور ولا نخطوا بإقدامنا إلى محجور[12]؛ به سوى مجالس لهو و لعب و هر مجلسى كه مورد رضاى خدا نيست نرويم. خدايا چنان كن كه قدم هاى ما به مكان هايى كه مورد رضاى تو نيست نرسد. «حتى لا تعى بطوننا إلا ما أحللت[13]؛ خدايا چنان كن كه غذاى حرام در شكم ما وارد نشود. «ولا تنطق ألسنتنا إلا ما قلت[14]؛ خدايا چنان كن كه زبان ما حرفى به غير از رضاى تو نزند. «ولا نتكلف الا ما يدني من ثوابك[15]؛ و خود را به زحمت نيندازم مگر به چيزى كه ما را به ثواب تو نزديك گرداند». هر يك از اين عبارات تفسير مفصّلى دارد كه فعلاًَ فقط در مقام بيان فرمايش پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) است. «ولا نتعاطي إلا الذى يقي من عقابك[16]؛ خدايا چنان كارهايى انجام ندهيم كه عقاب و عذاب تو را در بر داشته باشد.»

عمر انسان آنقدر طولانى نيست كه انسان بتواند به همه كارها رسيدگى كند و آنها را انجام دهد و بتواند خود را از عقاب رهايى بخشد. اگر عقاب مطلق باشد شامل عذاب دنيا و آخرت میشود كه البته شناخت اين امور نياز به علم و التفات دارد. يعنى انسان براى فهميدن اين مطالب نياز به درس خواندن و همچنين توجه دارد.

«روزه واقعى»

«فاسئلوا الله ربكم أن يوفقكم لصيامه[18]؛ پس از خداى متعال بخواهيد تا شما را به گرفتن روزه صحيحه توفيق دهد» اين مطالب امام سجاد (عليه السلام) است كه در روايات متعدّد وارد شده است. در روايتى در كتاب جامع السعادات آمده است كه: پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله ) فرمودند: مردم روزه بگيرند و قرار بر اين شد كه براى افطار كردن از پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله ) اجازه بگيرند وقتى هنگام افطار شد يك يك خدمت پيامبر (صلى الله عليه وآله ) رسيدند تا حضرت به آنان اجازه دهد. نوبت به دو زن رسيد آنها هم محضر رسول خدا شرفياب شدند و اجازه خواستند، ولى پيامبر (صلى الله عليه وآله ) به آنها فرمودند كه شما امروز روزه نبوديد، آنها با تعجّب عرض كردند: يا رسول الله ما از سحر تا الان هيچ نخورده ايم! پيامبر (صلى الله عليه وآله ) به آنها امر فرمود: انگشت خود را وارد دهان و حلق كنند و استفراغ نمايند تا اگر چيزى داخل معده است خارج شود زيرا انسان روزه دار تا وقت افطار چيزى در معده اش نيست، در همان حال از دهان هر يك از آنها يك قطعه گوشت خارج شد. حضرت فرمودند: اگر شما روزه بوديد پس اينها چيست؟ البته اين امر معجزه اى از طرف پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله ) بود، حضرت فرمودند: چگونه شما روزه بوديد در حالى كه گوشت مردم را به وسيله غيبت كردن خورده ايد؟[19] «ولا يغتب بعضكم بعضا أيحب أحدكم أن يأكل لحم أخيه ميتاً فكرهتموه[20]» قرآن تصريح كرده است كسى كه روزه بگيرد و از صبح تا شب از مفطرات پرهيز كند ولى در حال روزه، غيبت كند، ديگر روزه نيست. در واقع آن دو زن روزه نبودند و روزه آنها مقبول خدا نشده بود. روايت ديگرى وارد شده است كه: «سمع رسول الله (صلى الله عليه وآله ) امرأة تسب جاريتها[21]» جاريه به دو معنى میآيد به دو فرد گفته مىشود، حال يا اينكه به دختر خود ناسزا مىگفت يا به كنيز خود دشنام میداد كه رسول خدا درباره اين زن فرمود كه او روزه دار نيست. احتمال دارد كه روايت آن صحيحه باشد البته از امام صادق (عليه السلام) اين چنين نقل شده است كه: «سمع رسول الله (صلى الله عليه وآله ) امرأة تسبّ جارية لها و هى صائمه[22]» مرجع ضمير (هى) امرأة مىباشد نه جارية «فدعا رسول الله (صلى الله عليه وآله ) بطعام، فقال لها: كلي، فقالت: انى صائمة، فقال: كيف تكونين صائمه وقد سبيت جاريتك، ان الصوم ليس من الطعام والشراب[23]» پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله ) واقعاً يك مربى بودند، حضرت غذائى را در مقابل آن زن قرار دادند و به او فرمودند: آنرا بخورد، آن زن در جواب عرض كرد يا رسول الله من روزه هستم، چگونه غذا بخورم؟ پيامبر (صلى الله عليه وآله ) به او فرمودند: چگونه روزه هستى در حالى كه به جاريه خود دشنام میدهى؟. روزه گرفتن فقط به نخوردن آب و غذا نيست بلكه همه اعضاء و جوارح انسان بايد روزه باشد. «فاسألوا الله ربكم ... ان يوفقكم لصيامه[24]» روزه واقعى نياز به دعا دارد و بايد از خداى متعال درخواست كنيم كه بتوانيم يك ماه، روزه واقعى بگيريم تا مقبول درگاه احديّت واقع شود تا مبادا بعد از سال ها روزه گرفتن روز قيامت در نامه عمل خود فقط سه روز، روزه مقبول نوشته شده باشد يا اينكه اصلاً روزه اى براى او ثبت نشده باشد.

عن فاطمه الزهرا سلام الله علیها:
ما یصنع الصائم بصیامه اذا لم یصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه.
حضرت زهرا علیها السلام فرمود:
روزه داری که زبان و گوش و چشم و جوارح خود را حفظ نکرده روزه اش به چه کارش خواهد آمد.
امام صادق علیه السلام :
«به راستي خداوند روزه را واجب کرد، تا به وسيله آن بين تهيدستان و ثروتمندان برابري ايجاد کند و ثروتمندان هرگز درد گرسنگي و فقر را احساس نکرده اند و هرگاه [خوردني و آشاميدني] را اراده نموده اند برايشان ميسر بوده است، پس خداوند متعال «روزه را واجب نمود» تا بين بندگانش از فقير و غني، مساوات و برابري به وجود آورد (هر دو گروه رنج گرسنگي و تشنگي را بکشند) سرمايه داران مسلمان گرسنگي و درد فقيران را لمس نمايند تا بر آنان شفقت ورزند و ترحم کنند.»
پيشوايان گرامي دين، در روايات و ادعيه اسلامي ماه رمضان را ماه مواسات ناميده اند. از نتايج بارز روزه برانگيختن حس همدردي نسبت به مستمندان و همنوعان تنگدست است، آنان که زندگي آسوده اي دارند و رنج فقر و طعم گرسنگي را نچشيده اند، ممکن است از حال مستمندان غافل بمانند و روزه وسيله اي است که آنان را از غفلت مي رهاند و رنج مستمندان را به ياد آنان مي آورد تا به دستگيري فقيران همت گمارند و به درد دل آنان برسند.
يکي از آثار و برکات اخلاقي و معنوي روزه اين است که انسان با گرسنگي و تشنگي، به ياد گرسنگي و عطش روزه قيامت مي افتد و تصميم مي گيرد براي روز قيامت توشه اي آماده کند روز قيامت گرماي طاقت فرسا دارد. و همگي در آن روز از شدت گرما عرق ريزان و تشنه مي شوند.
پيامبر اکرم (ص) در «خطبه شعبانيه» مي فرمايد: «با گرسنگي و تشنگي خويش در روزه رمضان به ياد گرسنگي و تشنگي روز قيامت باشيد.»
کسي که روزه مي گيرد و تمامي روز را با وجود اينکه به انواع خوردني ها و آشاميدني ها دسترسي دارد، در عين حال امساک مي کند، جز اخلاص به پيشگاه حق تعالي غرضي ديگر ندارد و کسي که به پيشگاه خداوند متعال اخلاص ورزد، مورد قبول درگاه خدا مي شود.

درب ورودى ويژه روزه داران در بهشت :
باطن روزه در قيامت به صورت درى بهشتى به نام «ريّان» تجلّى مى‏كند كه ويژه مردان و زنان روزه‏دار است و كسى ديگر حق ورود از آن‌ را‌ ندارد. رسول خدا(ص):
وَ لِلْجَنَّةِ بابٌ يُقالُ لَهُ الرَّيّانُ. لا يُفْتَحُ ذلِكَ اِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ ثُمَّ يُفْتَحُ لِلصّائِمينَ وَ الصّائِماتِ مِنْ اُمَّةِ مُحَمَّدٍ(ص) ثُمَّ يُنادى رِضْوانُ خازِنُ الْجَنَّةِ يا اُمَّةَ‌ مُحَمَّدٍ‌! هَلُمُّوا اِلَى‌ الرَّيَّانِ، فَيَدْخُلُ اُمَّتى فى ذلِكَ الْبابِ اِلَى الْجنَّةِ.. .
بهشت درى دارد كه به آن «ريّان» مى‏گويند. اين‌ در تا روز قيامت باز نمى‏شود، ولى در روز قيامت براى‌ زنان‌ و مردان‌ روزه‏دار از امت محمد(ص) گشوده مى‏شود. پس از آن رضوان، خزانه‏دار بهشت ندا مى‏كند: اى امت محمد‌! ‌‌به‏سوى‌ ريّان بشتابيد و امت من از آن در وارد بهشت مى‏شوند.
در برخى روايات دارد‌ كه‌ كسى غير روزه‏داران از آن در وارد نمى‏شوند و پس از ورود آنان اين در بسته‌ مى‏شود .

صورت ملكوتى روزه در برزخ :
باطن روزه در عالم برزخ با صورتى‌ نورانى ظهور مى‏كند و همدم‌ تنهاييهاى‌ انسان در عالم پس از مرگ است. از يكى از دو امام باقر و صادق(ع) روايت شده كه مى‏فرمايد:
وقتى بنده مؤمن از دنيا مى‏رود شش صورت به همراه او وارد برزخ‌ و قبر مى‏شوند. اين صورتها از شش جهت او را از آسيبها محافظت مى‏كنند. آن كس كه طرف راست اين بنده مؤمن‌ قرار‌ گرفته در معرفى خود مى‏گويد: من نمازم. آن كه طرف چپ او قرار گرفته مى‏گويد: من زكات هستم. صورتى كه رو به روى او ايستاده مى‏گويد: من روزه هستم. صورتى‌ كه‌ پشت سر اوست و از پشت وى را حمايت مى‏كند مى‏گويد: من حج و عمره هستم. اما آن نورى كه پايين پاى اوست مى‏گويد: من نيكيهايى هستم كه تو به برادران‌ مؤمن‌ روا داشتى. آن گاه اين پنج نفر از آن كه بالاى سر مؤمن ايستاده مى‏پرسند كه تو كيستى كه از همه ما نورانى‏تر هستى؟ مى‏گويد: من ولايت خاندان پيغمبرم.
صورت‌ نورانى‌ و ملكوتى‌ روزه را در عالم برزخ‌ مى‏توان‌ ديد‌ و با او سخن گفت و از او شفاعت طلبيد. اين صورت ملكوتى هميشه زنده است و روز قيامت از روزه‏دار شفاعت مى‏كند. رسول‌ خدا‌(ص) مى‏فرمايد‌:
اَلصِّيامُ وَالْقُرْآنُ يَشْفَعانِ لِلْعَبْدِ يَوْمَ الْقيامَةِ. يَقولُ الصيامُ‌: اَىْ‌ رَبِّ مَنَعْتُهُ الطَّعامَ وَالشَّهْوَةَ فَشَفَّعْنى فيهِ وَيَقُولُ الْقُرْآنُ: مَنَعْتُهُ النَّوْمَ بِاللَّيْلِ فَشَفِّعْنى فيهِ. قالَ: فيَشْفَعانِ .
روزه و قرآن در روز‌ قيامت‌ براى‌ بنده شفاعت مى‏كنند. روزه مى‏گويد: پروردگارا او را از غذا‌ و شهوت منع كردم. پس شفاعت مرا در حق او بپذير و قرآن مى‏گويد: پروردگارا از خواب شب او مانع‌ شدم‌ پس‌ شفاعت مرا در حق او بپذير. بنابراين، آن دو شفاعت مى‏كنند‌.

[2] . وسائل الشيعة: ج11 ص144 ح14480. ( شیخ حر عاملی )
[3] . وسائل الشيعة: ج11 ص144 ح14480.
[4] . من لا يحضره الفقيه: ج2 ص108 ح1855. ( ابن بابویه قمی )

[6] . مستدرك الوسائل: ج7 ص367 ح8435. ( میرزا حسین نوری )
[7] . مستدرك الوسائل: ج7 ص367 ح8435.
[8] . مستدرك الوسائل: ج7 ص368.
[9] . مستدرك الوسائل: ج7 ص368.
[10] . مستدرك الوسائل: ج7 ص368.
[11] . مستدرك الوسائل: ج7 ص368 ح8435.
[12] . مستدرك الوسائل: ج7 ص368 ح8435.
[13] . مستدرك الوسائل: ج7 ص368 ح8435.
[14] . مستدرك الوسائل: ج7 ص368 ح8435.
[15] 0 مستدرك الوسائل: ج7 ص368 ح8435.
[16] . مستدرك الوسائل: ج7 ص368 ح8435.
[17] . مستدرك الوسائل: ج7 ص368 ح8435.
[18] . وسائل الشيعة: ج10 ص313 ح13494.
[19] . جامع السعادات. ( مهدی نراقی )
[20] . حجرات/12.
[21] . كافى: ج4 ص87 ح3. ( کلینی )
[22] . كافى: ج4 ص87 ح3.
[23] . كافى: ج4 ص87 ح3.
[24] . وسائل الشيعة: ج10 ص313 ح13494.