اسرار خلقت دریا که نامش در قرآن و حدیث آمده

شیعه نیوز: وجود دریا‌ها بر روی زمین نعمت بزرگی است که خداوند متعال در اختیار ما و سایر موجودات زنده قرار داده است. سه‌چهارم سطح این کره خاکی را آب فراگرفته که شامل دریا‌ها و اقیانوس‌هایی می‌شود که همگی به یکدیگر ارتباط دارند. این آب‌ها کاربرد‌های بسیاری دارند: بخش مهمی از مواد غذایی مورد نیاز ما از دریا به دست می‌آید. مواد گوناگونی هم از دریا گرفته می‌شود که در صنعت به کار می‌روند. در عین حال از زمان‌های بسیار قدیم برای حمل و نقل از آن استفاده می‌شد؛ اما مهم‌تر از همه این است که دریا‌ها در آبیاری خشکی‌ها از طریق تشکیل ابر‌ها نقش مهمی دارند. درمجموع می‌توان ادعا کرد که شگفتی‌های آفرینش دریا آن‌قدر گسترده است که خداوند در قرآن کریم دریا‌ها و کشتی‌ها را از نشانه‌های حق شمرده و ما را دعوت کرده تا در خلقت و اسرار آن مطالعه کنیم.

دریا در قرآن

همه ما با دریا و بخشی از نعمت‌هایی که خداوند از این طریق به ا عطا فرموده، آشنا هستیم. اما می‌خواهیم بدانیم چرا از دریا در قرآن و حدیث یاد شده است؟

کلمه دریا در قرآن کریم هفت بار تکرار شده است و در هر آیه به بخشی از شگفتی‌های آن اشاره شده است. البته این کلمه در زبان عرب به صورت «بحر» آمده است. در مورد «بحر» هم خوب است بدانیم که این کلمه به معنی آب بسیار و گسترده است و در عین حال در مورد هر چیز وسیعی هم گفته می‌شود. به عنوان مثال متبحر به کسی می‌گویند که علم بسیاری داشته باشد و یا تغییرات زیاد و ناگهانی در بیماری را هم بحران می‌گویند.

به هر حال خداوند دریا‌ها را در اختیار انسان قرار داده تا از آن بهره‌مند شوند. در آیه ۱۴ سوره مبارکه نحل هم به این نکته اشاره فرموده است که: «وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیّاً وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَ الْفُلْکَ مَواخِرَ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ؛ او کسی است که دریا را مسخّر (شما) ساخت تا از آن، گوشت تازه بخورید و زیوری که آن را بر خود می‌پوشانید (همچون مروارید) از آن استخراج کنید و کشتی‌ها را می‌بینی که سینه دریا را می‌شکافند تا شما (به تجارت بپردازید و) از فضل خدا بهره گیرید، شاید شکر او را به جای آورید.»

در این آیه خداوند تأکید فرموده که دریا را در تسخیر و سلطه انسان درآورده و در این زمینه به سه نکته اشاره فرموده است: اول اینکه ما می‌توانیم گوشت تازه را از دریا به دست بیاوریم. دوم اینکه خداوند نیاز‌های غیرضروری ما هم توجه داشته و جواهرات و وسایل زینتی را هم در دریا قرار داده تا بتوانیم از آن‌ها استفاده کنیم؛ و سوم آنکه همه شرایط و لوازم را فراهم کرده تا کشتی‌ها بر روی دریا به آسانی حرکت کنند و هرقدر هم که وزن کشتی‌ها زیاد باشد باز هم بر روی آب قرار بگیرند و بدون هیچ مشکلی مسافت‌های زیادی را حرکت کنند.

غذا‌های دریایی؛ منبع انرژی و نعمت بزرگ الهی

غذا‌های دریایی یکی از مهم‌ترین منابع غذایی برای انسان و بسیاری از حیوانات محسوب می‌شوند. واقعیت این است که یکی از برکت‌های دریا برای ما، انسان‌ها، و بسیاری از موجودات زنده این است که می‌توانیم غذای خود را از آن به دست بیاوریم. همان طور که اشاره شد، این نکته در آیه ۱۴ سوره مبارکه نحل ذکر شده است که: «وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیّاً...؛ او کسی است که دریا را مسخّر (شما) ساخت تا از آن گوشت تازه بخورید.»

نکته جالب این است که زمین شناسان متوجه شده‌اند که اولین نشانه‌های زندگی بر روی کره زمین در دریا‌ها ایجاد شد و از آن زمان تا به حال، دریا به عنوان محل ذخیره مواد غذایی بسیاری محسوب شده است.

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت، این است که خداوند در این آیه به «گوشت تازه» اشاره فرموده است. چون در گذشته تهیه گوشت تازه بسیار مشکل بود و به همین دلیل افرادی که در کنار دریا‌ها زندگی می‌کردند می‌توانستند به راحتی از گوشت‌های تازه ماهی‌ها و سایر حیوانات دریایی استفاده کنند. البته در زمان ما هم که مردم از گوشت‌های منجمد استفاده می‌کنند، دستیابی به گوشت‌های تازه دریایی برکت بزرگی از سوی خدا به شمار می‌رود. چون گوشت تازه خواصی دارد که در گوشت کهنه و منجمد یافت نمی‌شود.

در عین حال در مورد این بخش از آیه شریفه باید توجه داشت که شاید اشاره آیه به گوشت زیاد در حیوانات دریایی باشد، چون بخش زیادی از بدن حیوانات دریایی گوشت است و استخوان و غضروف کمتری نسبت به سایر حیوانات خاکی دارند. با توجه به اینکه امروزه به دلیل کمبود مواد غذایی مسئله استفاده از ماهی‌ها و حیوانات دریایی برای تغذیه افراد مورد توجه زیادی قرار گرفته، اهمیت این نعمت خداوند راحت‌تر قابل درک است. از طرف دیگر دارو‌های بسیاری از مواد معدنی و حیوانات و گیاهان موجود در دریا گرفته می‌شود که در درمان بیماری‌ها کاربرد دارند.

زینت‌های دریایی

منفعت دیگری که از دریا به دست می‌آید زیورآلات و جواهرات آن است. همان طور که در آیه ۱۴ سوره مبارکه نحل به آن اشاره شده است که: «وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها؛ و زیوری که آن را بر خود می‌پوشانید (همچون مروارید) از آن استخراج کنید.»

از این آیه می‌توان نتیجه گرفت که خداوند به نیاز‌های غیرضروری ما و ازجمله حس زیبایی دوستی توجه داشته است. به عنوان مثال مرواریدی که زا دریا به دست می‌آید در بسیاری از وسایل زینتی کاربرد دارد و در عین حال به دلیل ارزش بالای آن می‌تواند به عنوان منبع درآمدی برای ماهیگیران باشد تا از طریق آن کسب روزی کنند.

دریا؛ مسیر حمل و نقل

در قرآن کریم، هفت بار به حرکت کشتی‌ها بر روی آب دریا‌ها اشاره شده و به عنوان یکی از آیات بزرگ الهی از آن یاد شده است: آیه ۱۴ سوره نحل، آیه ۱۲ سوره فاطر، آیه ۱۲ سوره جاثیه، آیات ۳۲ و ۳۳ سوره شوری، آیه ۳۱ سوره لقمان، آیه ۱۶۴ سوره بقره و آیه ۶۶ سوره اسراء. با توجه به این آیات شریفه که بر نقش دریا در زندگی ما دلالت می‌کند، می‌توان نتیجه گرفت که دریا در کشتیرانی و حمل و نقل انسان‌ها و دارایی‌های آن‌ها اهمیت حیاتی دارد.

چون خطوط دریایی به طور طبیعی به تمام نقاط زمین مرتبط است و موارد بسیاری است که ما از طریق خشکی‌ها نمی‌توانیم از نقطه‌ای به نقطه دیگر رفت و آمد و به‌خصوص تجارت کنیم.

شاید این فکر به ذهن خطور کند که از طریق هواپیما یا اتومبیل هم می‌توان بسیاری از فعالیت‌های تجاری را انجام داد. اما باید توجه داشت که اهمیت نقش دریا در حمل و نقل زمانی مشخص می‌شود که بدانیم امروزه کشتی‌های بسیار بزرگی ساخته شده که می‌تواند پانصد هزار تن نفت را در خود جا داده و در اقیانوس‌ها و دریا‌های زیادی حمل کند؛ و البته این در حالی است که برای حمل این مقدار نفت، بیست و پنج هزار اتومبیل بیست تنی موردنیاز است!

دانستن این نکته هم خالی از لطف نیست که بدانیم برای این که کشتی‌ها بتوانند در اقیانوس‌ها و دریا‌ها به راحتی حرکت کرده و مواد بسیار سنگینی را جابجا کنند باید شرایطی فراهمی باشد. مثلاً لازم است که قوانینی بر مواد سبک و سنگین حاکم باشد تا آن‌ها را روی سطح آب نگه دارد. در عین حال خاصیت لغزندگی آب و باد‌های منظمی که بر روی سطح دریا می‌وزند و عمق کافی دریا‌ها این فرصت را فراهم می‌کند تا کشتی‌های بسیار بزرگ با بار‌های بسیار سنگین بتوانند بر روی سطح دریا‌ها و اقیانوس‌ها جابجا شوند.

درواقع کشتی‌ها به صورت عظیم‌ترین صنایع انسانی درآمده و خاصیت آب دریا‌ها به انسان کرده تا در حمل و نقل و تجارت مشکلی نداشته باشد. این نکته در کنار خاصیت‌های دیگر دریا، دلیل روشنی بر علم و قدرت خدای یکتاست که این همه نعمت را به طور رایگان در اختیار ما قرار داده است.

دریا در کلام ائمه معصومین علیهم‌السلام

پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم‌السلام هم بار‌ها در کلام خود به شگفتی‌های دریا اشاره کرده‌اند. به عنوان مثال پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله در دعای جوشن کبیر به این آفرینش خدا اشاره فرموده است: «یا مَنْ فِی الْبِحارِ عَجائِبُهُ؛‌ای کسی که شگفتی‌های قدرتت در دریا‌ها است.»

و یا حضرت امیرالمومنین علیه السلام در مناجاتی که شرح آن در کتاب بحارالانوار آمده، فرموده است: «أَنْتَ الَّذِی فِی السَّماءِ عَظَمَتُکَ، وَ فِی اْلأَرْضِ قُدْرَتُکَ، وَ فِی الْبِحارِ عَجائِبُکَ؛ تو کسی هستی که عظمتت در آسمان و قدرتت در زمین و شگفتی‌های خلقتت در دل دریا‌ها است.»

نکته جالب این است که زمانی که این بزرگان به شگفتی‌های آفرینش در دریا‌ها اشاره می‌فرمودند، هنوز اسرار دریا‌ها برای انسان‌های دیگر کشف نشده بود و کسی نمی‌دانست منظور ایشان از عجایب آفرینش دریا چیست.

حدیث دیگری هم در کتاب بحارالانوار نوشته شده که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده است: «سَخَّرَلَکُمُ الماءَ یُغْدُو عَلَیْکُمْ وَ یَرُوحُ صَلاحآ لِمَعاشِکُمْ وَ الَبحْرَ سَبَبآ لِکَثْرةِ اَمْوالِکُم؛ خداوند آب را مسخّر فرمان شما قرارداد، صبحگاهان می‌رود و عصر بازمی‌گردد، تا زندگی شما را سامان بخشد (این تعبیر ممکن است اشاره به جزر و مد دریا و آثار حیاتی آن باشد) و دریا را وسیله وفور و کثرت اموال شما قرار داد.»

امام صادق علیه السلام هم در حدیث معروف توحید مفضل به این نکته اشاره فرموده است که: «فَاِذا أَرَدْتَ أنْ تَعْرِفَ سِعَةَ حِکْمَةِ الْخالِقِ وَ قِصَرِ عِلْمِ الْمَخْلُوقِینَ فَانْظُرْ اِلی ما فِی الْبِحارِ مِنْ ضُروُبِ السَّمَکِ وَ دَوابِّ الْماءِ، وَ الأَصْدافِ وَ الأَصْنافِ الَّتِی لا تُحْصی وَ لا تعُرّفُ مَنافِعُها اِلّا الشَّیءُ بَعْدَ الشَّیءِ یُدْرِکُهُ النّاسُ بِاَسْبابٍ تَحْدُثُ؛ اگر می‌خواهی وسعت حکمت آفریدگار و کوتاهی علم مخلوقات را بدانی نظر به آنچه در اقیانوس‌ها از انواع ماهیان و جنبندگان آب و صدف‌ها است بیفکن. انواعی که شماره ندارد و منافع آن به مرور زمان برای بشر بر اثر حوادثی که (در زندگی او) پیش می‌آید روشن می‌شود.» و همان طور که امام صادق علیه السلام فرموده است، دریا و موجودات دریایی خواص و برکت‌های زیادی دارند که به مرور زمان برای ما انسان‌ها مشخص می‌شود.

منابع:

تفسیر المیزان؛ علامه طباطبایی رحمه‌الله علیه
تفسیر تسنیم؛ آیت‌الله جوادی آملی
تفسیر نمونه؛ آیت‌الله مکارم شیرازی
وسائل الشیعه؛ شیخ حر عاملی
بحارالانوار؛ علامه مجلسی
اسرار آل محمد علیهم‌السلام؛ سلیم بن قیس هلالی