مهم ترین زیارتگاه های شیعیان در سرزمین شام

به گزارش «شیعه نیوز»، سرزمین شام، نام منطقه جغرافیایی وسیعی است که کشورهای سوریه، لبنان، فلسطین و اردن امروزی را شامل می‌‌شود. وجود مناطق کوهستانی فراوان در این سرزمین، از قبیل کوه های لبنان و جبل عامل (در جنوب لبنان)، کوه‌های لاذقیه (در غرب سوریه)، جبل اللکام (در منطقه انطاکیه)، جبل الشیخ (در مرز لبنان و سوریه)، جبل العرب (در جنوب سوریه) و... در دوره های مختلف تاریخی، عاملی برای جذب و حضور پیروان فرق دینی مختلف در این مناطق بوده است.

سرزمین شام، از نخستین سال های ورود اسلام به آن، شاهد پیدایش تعدادی از فرق اسلامی، و محل تجمع و سکونت پیروان این فرق بوده است. فرق مختلف شیعه نیز، از جمله اسماعیلیان، نُصیریان و شیعیان امامی، از سده‌های اولیه هجری در این سرزمین حضور داشته‌اند و حتی در برخی دوره های تاریخی نقش تأثیرگذاری را در تاریخ سیاسی آن ایفا کرده‌اند.

در طول تاریخ، در سرزمین شام همواره غلبه با اهل سنت بوده و به استثنای برخی دوره های تاریخی کوتاه-مدت که حاکمانی از فرق اقلیت توانستند دولت هایی را در بخش هایی از آن تأسیس کنند، پادشاهان و امرای سنی‌مذهب بر آن حاکم بوده اند، لذا اقلیت‌ها غالباً از سوی این حکومت ها مورد مضایقه و آزار قرار می‌ گرفتند و به ناچار به زندگی در مناطق کوهستانی پناه می‌ بردند. به همین دلیل بسیاری از جزئیات تاریخ این فرقه ها در پرده ابهام قرار گرفته و از دید بیشتر مورخان، که عمدتاً در شهرها و مراکز علمی بزرگ آن زمان، مانند دمشق و حلب، می‌ زیستند پنهان مانده‌اند.

مزارات شیعه امامیه

درباره چگونگی و زمان پیدایش و انتشار تشیع امامی در بلاد شام، میان پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد و نظر قطعی و ثابتی در این باره وجود ندارد اما مسلم است که در نخستین سال های هجری برخی شخصیت های شیعه از اهل بیت و صحابه پیامبر(ص) در این سرزمین حضور یافته اند و شخصیت‌های شیعه ای نیز در قرون اولیه هجری از این سرزمین برخاسته اند.

در آغاز قرن چهارم هجری، یکی از نخستین دولت‌های شیعی غیرعلوی یعنی حمدانیان (333-407ه‍‌) در مناطق شمالی شام به مرکزیت شهر حلب تأسیس شد، و پس از آن در قرن پنجم هجری، بنی‌مرداس (414-471ه‍‌) بر این منطقه حاکمیت یافتند. در طرابلس لبنان نیز در نیمه دوم قرن پنجم هجری، امرای شیعه‌مذهب بنی‌عمار (462-502ه‍‌) حکمرانی می‌کردند. تشکیل این دولت ها عامل مهمی در گسترش تشیع در شام بود.

البته به علت روی کار آمدن حکومت های متعصب سنی‌مذهب در دوره‌های بعد، حکومت و فضای کلی در دست سنیان قرار داشت؛ اما با این حال در قرن هشتم هجری، منطقه جبل عامل در جنوب لبنان شاهد پیدایش یکی از مهم ترین مراکز علمی و فقهی شیعه در طول تاریخ تشیع بود.در حال حاضر تمرکز و حضور عمده شیعیان در سرزمین شام، در کشور لبنان و به میزان کمتری در کشور سوریه است. در دو کشور اردن و فلسطین حضور چندان آشکار و متمرکزی از شیعیان دیده نمی شود.

کشور سوریه

مناطق اصلی حضور و تمرکز شیعیان در سوریه را می‌ توان به چهار منطقه زیر تقسیم کرد:

(1) شهر دمشق (عمدتاً در سه محلة الامین، جعفر صادق، و زین العابدین) و برخی نقاط اطراف آن از جمله شهرک «السیدة زینب»؛

(2) منطقه حمص شامل تعدادی از روستاهای واقع در نواحی شرق و شمال‌شرقی شهر حمص

(3) منطقه ادلب شامل شهر شیعه نشین «فوعه» و روستای «کَفَریا» و نیز اقلیت چند هزار نفری در شهر «معرة مصرین»، این سه نقطه نزدیک به هم و در امتداد هم واقع شده اند و از مراکز قدیمی تشیع در شام به شمار می‌ آیند

و (4) دو شهرک شیعه ‌نشین «نُبُّل» و «الزهراء» در فاصله حدود 40 کیلومتری شمال حلب. در مناطق دیگری از جمله شهر بصری (در جنوب سوریه) و تعدادی از روستاهای دیرالزور و ... نیز اقلیت هایی شیعه وجود دارند.

دمشق و اطراف آن

مهم ترین زیارتگاه های شیعیان در حوزه دمشق، که در عین حال از مهم ترین زیارتگاه‌های کشور سوریه نیز به شمار می‌ آیند و مورد توجه شیعیان از سراسر جهان هستند، عبارت اند از آستانه حضرت زینب دختر امام علی(ع) در شهرک «السیدة زینب» در جنوب دمشق، و آستانه حضرت رقیه دختر امام حسین(ع) در قلب دمشق. قدمت بنای اولیه این دو زیارتگاه دست کم به قرن ششم هجری برمی گردد؛ که در چند دهه اخیر با پشتیبانی مراجع تقلید و بازرگانان شیعه و جمهوری اسلامی ایران، توسعه چشمگیری یافته‌اند. اخیراً زیارتگاه دیگری یعنی آستانه سکینه دختر امام علی(ع) در شهر دارَیّا در جنوب دمشق، توسعه یافته و به یک زیارتگاه مهم تبدیل شده است؛ ولی تا پیش از سه دهه گذشته از شهرت چندانی برخوردار نبود.

قبرستان باب الصغیر دمشق، که قدمت آن به نخستین سال های ورود اسلام به سرزمین شام برمی گردد، از دیگر نقاط زیارتی مهم شیعیان است. این قبرستان به علت اینکه بسیاری از اهل بیت، صحابه، علما و مشاهیر اسلام در آن دفن شده اند، از اهمیت تاریخی فراوانی برخوردار است. مزارات شیعیان در این قبرستان شامل قبور منسوب به برخی از همسران و صحابه پیامبر(ص)، و شخصیت های صدر اسلام و تعدادی از فرزندان و نوادگان ائمه(ع) و نیز مزار سرهای شهدای کربلا است. بنای کنونیِ بیشتر این زیارتگاه ها از اواخر دوره عثمانی است و معماری آن تقریباً شبیه یکدیگر است. مزار حجر بن‌عدی و یاران شهیدش در روستای عدرا در شرق دمشق، و مزار رأس الحسین(ع) و مقام امام زین العابدین(ع) در شرق مسجد اموی، از دیگر زیارتگاه‌های مهم شیعیان در حوزه دمشق به شمار می‌ آیند.

حلب و ادلب

در شهر حلب در شمال سوریه، دو زیارتگاه شیعی مهم یعنی مشهد الحسین و مشهد محسن وجود دارد . این دو زیارتگاه در دامنه کوه کم ارتفاعی در میان بافت جدید شهر قرار دارند که در گذشته به کوه جوشن شهرت داشته و در وجه تسمیه آن گفته شده است: از زمانی که شمر بن‌ذی‌الجوشن به همراه اسرای اهل بیت و سرهای شهدای کربلا در آن توقف کرد، به کوه جوشن معروف شد .

مشهد الحسین، بنای تاریخی عظیمی است که به تمامی از سنگ ساخته شده است و از آثار معماری اسلامی مهم در حلب به شمار می‌ آید. درباره علت ساختن آن گفته شده است که «سر امام حسین(ع) را در این محل بر زمین گذاشته اند و قطره ای از خون آن حضرت(ع) بر سنگی چکیده است، پس این مشهد را بر روی آن بنا کرده‌اند»

کاوش های باستان شناسی نشان داده که این بنا در آغاز تنها شامل یک گنبد بوده است که کاوشگر بنا، قدمت آن را از دوره عمر بن‌عبدالعزیز (99-101ه‍‌) تخمین زده است. سپس در دوره سیف الدوله حمدانی (333-356ه‍‌)، نخستین حاکم سلسله حمدانیان، توسعه یافته و در دوره های بعدی نیز، بارها بازسازی شده و توسعه یافته است . در داخل ضریح کوچکی در ایوان بنا، سنگی وجود دارد که گفته می‌شود سر امام حسین(ع) را بر روی آن گذاشته اند. بر اساس باور رایج در میان زائران، در اوقات ویژه ای (غالباً روز عاشورای هر سال)، خون امام حسین(ع) تازه شده و از سنگ می‌-جوشد.

مشهد محسن، دیگر زیارتگاه شیعی در حلب، در حدود 300 متری جنوب مشهد الحسین قرار دارد. گفته شده است محسن فرزند امام حسین(ع) بوده که در زمان توقف کاروان اسرای اهل بیت در کوه جوشن، از یکی از زنان امام حسین(ع) سقط و در اینجا دفن شده است. این زیارتگاه توسط سیف الدوله حمدانی بنا و سپس بارها بازسازی شده است .

در مناطق شیعه نشین حلب (نُبُّل و الزهراء) و روستاهای شیعه نشین حمص، مزارات شاخصی وجود ندارد، ولی در مناطق شیعه نشین ادلب، مزاراتی متعلق به شیعه یافت می شود؛ از جمله در شهر «معرة مصرین»، زیارتگاهی به نام «مشهد امام علی(ع)» وجود دارد که قدمت آن، بر اساس کتیبه سردر آن، از سال 426ه‍ (یعنی از دوره بنی‌مرداس) است. در شهر «فوعه» نیز چند زیارتگاه از جمله قدمگاه امام علی(ع) و مقبره سید رکن الدین ابوسالم (از سادات بنی‌زهره حلب) و مقبره ویرانه شیخ مُهَنّا (از عرفای فوعه) وجود دارد.

سایر مناطق سوریه

دیگر زیارتگاه مهم شیعی در سوریه، آستانه شهدای صفین در شهر رقه (در کنار رود فرات، در 180 کیلومتری شرق حلب و 550 کیلومتری دمشق) است. در محل این زیارتگاه، قبرستانی وجود داشته است که گفته شده تعدادی از شهدای جنگ صفین در آن دفن شده اند . از این میان، تنها قبور عمار یاسر و اویس قرنی و قبر دیگری که از آنِ ابی‌بن‌قیس دانسته شده، باقی مانده‌اند. دولت جمهوری اسلامی، در این محل ساختمان عظیمی دارای صحن وسیع و رواق های دو طبقه و گنبدها و مناره‌های مرتفع ساخته است.

علاوه بر زیارتگاه های مذکور، مزارهای دیگری مرتبط با ائمه(ع) و اهل بیت وجود دارد که از دید شیعیان متبرک و مقدس هستند، ولی امروزه به علت دور افتاده بودن از مناطق شیعه‌نشین و یا بی خبری عموم شیعیان از وجود آنها، مورد توجه آنان قرار ندارند. از جمله این زیارتگاه ها می‌توان به مشهد رأس الحسین(ع) در شهر حماه (واقع در 210 کیلومتری شمال دمشق)، مزار اولاد جعفر طیار در شهر حمص (واقع در 160 کیلومتری شمال دمشق)، و قبر محمد بن‌امام حسن(ع) و قاسم بن‌محمد بن‌امام حسن(ع) در محله «مزّه» دمشق، مزارات چند تن از شهدای صفّین در جزیره و منطقة حفاظت‌شده «الثوره» در دریاچه اسد در استان رقه، و نیز چند منزلگاه امام علی(ع) در مسیر ایشان به صفّین در مناطق مجاور رود فرات اشاره کرد.

کشور لبنان

مهم ترین مناطق شیعه نشین در لبنان عبارت اند از منطقه بقاع، در شرق این کشور، و منطقه جبل عامل، که مساحت وسیعی از دو استان لبنان جنوبی و نبطیه را دربرگرفته است. در حال حاضر جمعیت قابل‌توجهی از شیعیان لبنان در حومه جنوبی بیروت به‌سر می برند؛ ولی حضور شیعه در این منطقه نسبتاً جدید و عمدتاً مربوط به دوره پس از جنگ های داخلی لبنان است که بسیاری از شیعیان از روستاهای خود در جنوب لبنان و بقاع به این منطقه مهاجرت کردند. چند روستای شیعه نشین نیز در مناطق کوهستانی مرکزی لبنان یعنی کسروان و عالیه وجود دارد.

در روستاهای مسلمان نشین لبنان، چه سنی‌نشین و چه شیعه‌نشین، مزارات فراوانی وجود دارد. در بیشتر روستاها حداقل یک زیارتگاه، و در برخی روستاها نیز چند زیارتگاه وجود دارد. کمتر روستایی را می توان یافت که دارای زیارتگاه نباشد. بیشتر این مزارات از یک اتاق کوچک گنبددار تشکیل شده‌اند اما برخی از آنها اتاق‌ها و یا بخش های دیگری نیز دارند. برخی زیارتگاه ها نیز در داخل مساجد یا متصل به آنها قرار دارند. زیارتگاه های اسلامی لبنان، عمدتاً شامل مزارات پیامبران الاهی و نزدیکان آنان، و یا شخصیت های مجهول‌الهویه و اولیای محلی ناشناخته است.

مزار اهل بیت(ع)

در لبنان مزارات اندکی به اهل بیت تعلق دارند که اینها نیز چند زیارتگاه منسوب به فرزندان امام حسین(ع) در منطقه بعلبک، و چند مقام و قدمگاه مرتبط با ائمه(ع) هستند.مزارات منسوب به فرزندان امام حسین(ع) عبارت اند از: خوله دختر امام حسین(ع) در شهر بعلبک، صفیه دختر امام حسین(ع) در روستای «حوش تلصفیه»، و مزار عبدالله فرزند امام حسین(ع) در روستای «حورتعلا».

به اعتقاد اهالی، اینان فرزندان خردسال امام حسین(ع) بوده اند که در زمان عبور کاروان اسرای اهل بیت به سمت دمشق، در این منطقه از دنیا رفته-اند. از این میان، مزار خوله شهرت بیشتری دارد و علاوه بر زائران محلی، زائرانی از کشورهای دیگر نیز دارد. این مزار اخیراً با پشتیبانی جمهوری اسلامی توسعه یافته و برای آن گنبد و گلدسته و حسینیه ساخته شده است و می توان آن را مهم ترین زیارتگاه شیعی لبنان به شمار آورد.

همچنین در کنار چشمة «رأس العین» بعلبک، بقایای مسجدی از دوره مملوکی وجود دارد که شیعیان منطقه آن را مسجد رأس الحسین(ع) می دانند.از جمله قدمگاه های مرتبط با ائمه و اهل بیت در لبنان می توان به قدمگاه های حضرت مهدی(ع) و حضرت عباس و شتر امام علی(ع)، در منطقه بقاع، و مقام امام زین-العابدین(ع) و مسجد شجره، در جنوب لبنان اشاره کرد.

مزار پیامبران و شخصیت های قرآنی

در بسیاری از مناطق شیعه نشین لبنان، مزارهایی منسوب به شخصیت های قرآنی و انبیای مذکور در قصص الانبیاء وجود دارد. از جمله پیامبران دارای مزار در منطقه بقاع می‌توان به شیث، نوح، هود، صالح، اسماعیل، یوسف، شعیب، موسی، یوشع، یونس، الیاس، سلیمان، عیسی و ... اشاره کرد. در این زمینه می توان از مزار سام و حام (فرزندان نوح)، نون (پدر شعیب) و «اسباط» نیز نام برد. قبور منسوب به حضرت شیث (در روستای النبی شیت) و حضرت نوح (در روستای کرک نوح) به‌طور غیرعادی بزرگ هستند که این امر باعث شهرت این دو زیارتگاه گشته است. قبر حضرت شیث حدود 23 متر، و قبر حضرت نوح حدود 40 متر طول دارد.

از جمله پیامبران و نزدیکان آنان که در جنوب لبنان دارای مزار هستند، می توان به نوح، اسماعیل، نون (پدر شعیب)، بنیامین (برادر یوسف)، حزقیل، دانیال، یونس، عمران، یحیی و شمعون اشاره کرد. همچنین مزاراتی به نام سُجُد، صیدون، عازر، صالیم و... در جنوب لبنان وجود دارد که اهالی منطقه آنان را از پیامبران بنی‌اسرائیل می‌دانند. سجد و صیدون را از فرزندان حضرت یعقوب(ع) دانسته‌ اند و مزار آنان، تا پیش از مهاجرت یهودیانِ لبنان به فلسطین اشغالی، زیارتگاه آنان بوده است .همچنین در روستای قماطیه (در منطقه عالیه) مزاری منسوب به حضرت موسی(ع)، و در روستای لاسا (در منطقه کسروان) مزار پیامبری به نام هَدْوان، که او را از نوادگان حضرت نوح می دانند، وجود دارد. در شهر هِرْمِل (در شمال بقاع) نیز مزاری از آنِ جبرئیل فرشته وحی وجود دارد!

برخی از مزارهای منسوب به پیامبران، در واقع قبور شخصیت هایی اسلامی هستند که هم نام این پیامبران بوده اند و به‌تدریج عبارت «نبی» (= پیامبر) بر آنان اطلاق شده و مزار آن پیامبران دانسته شده اند؛ به‌عنوان مثال، در روستای «یونین» در شمال بعلبک دو مزار به نام «نبی عیسی» و «نبی سلیمان» وجود دارد که در واقع قبور دو صوفی مسلمان به نام های عیسی بن‌احمد یونینی (م 654ه‍‌)

علاوه بر پیامبران و شخصیت های قرآنی شناخته‌شده، مزاراتی نیز منسوب به پیامبران ناشناخته وجود دارد. برای مثال، می توان به این مزارات اشاره کرد: سُرَیج و علوان و عطریف (در روستای خُرَیبه)، ساما (در روستای بیت شاما)، و رشاده (در روستای نبی رشاده) در منطقه بقاع؛ آثا (در روستای حَدّاثا)، یاثِر (در روستای یاطِر) و جَلیل (در دو روستای شرقیه و قانا) در جنوب لبنان. تشابه نام برخی روستاها با صاحبان مزارات واقع در آنها قابل‌توجه است. برخی از این مزارات دارای زیارت نامه اند که در آن به نبوت صاحب آن مزار تصریح شده است.

در این میان، حضرت شیث، که نزد اهالی «شیت» تلفّظ می شود، دارای جایگاه خاصی در منطقه است و در برخی از روستاهایی که در ترکیب نام آنها، کلمه «شیت» به کار رفته، اماکن و مزارات مختلفی منتسب به وی وجود دارد؛ روستاهای النبی شیت (نزدیک بعلبک)، جَبشیت (نزدیک شهر نبطیه)، بَرَعْشیت (نزدیک شهر بنت جبیل) و عَدْشیت (بین نبطیه و بنت جبیل) از این جمله‌اند.

برای حضرت خضر نیز مزارات متعددی وجود دارد، از جمله در روستاهای حَرَبتا، خضر، دَکوة و کَفَردبش در بقاع، و روستاهای حومین، دیر میماس و صرفند در جنوب لبنان. با اینکه از دیدگاه عموم مسلمانان حضرت خضر زنده و غایب از انظار است، در بیشتر این مزارات، مقام منسوب به او به صورت قبری برجسته از زمین، نمایش داده شده است.

قبور شخصیت های شناخته‌شده

بخش دیگر مزارهای شیعیان لبنان، قبور و مزارات شخصیت های اسلامی و علمای جبل عامل است. مزار مالک اشتر در بعلبک، مزار تمیم داری (م 40ه‍‌) (از صحابه پیامبر) در روستای دُوَیر (در منطقه نبطیه)، قبر شیخ کفعمی در روستای جبشیت (نزدیک نبطیه)، قبر ابن‌العودی (از شاگردان شهید ثانی) در روستای کَفَرکلا (نزدیک مرجعیون)، و قبر و صخره محل شهادت «ناصیف نَصّار»[2] در روستای یارون (نزدیک بنت جبیل) از این جمله‌اند.

در دو روستای «میس الجبل» و «صَرفَند» در جنوب لبنان، دو مقام منسوب به ابوذر وجود دارد. بر اساس باور رایج در میان شیعیان جبل عامل، عامل پیدایش تشیع در این منطقه، حضور و تبلیغات شیعی ابوذر در شام و جبل عامل بوده است (المهاجر، 1992: 21).در سال های اخیر، آرامگاه برخی از شهدای مقاومت اسلامی لبنان از جمله شیخ راغب حرب (در روستای جبشیت) و سید عباس موسوی، دبیر کل سابق حزب الله لبنان، (در روستای النبی شیت) به زیارتگاه هایی برای شیعیان تبدیل شده است.

مزار اولیای محلی و شخصیت های ناشناخته

مزارهای نیکان و اولیای محلی ناشناخته که غالباً اطلاعات چندانی از آنان در دست نیست، بخش عمده ای از زیارتگاه های منطقه را تشکیل می دهند. نکته قابل‌توجه درباره بسیاری از این مزارها آن است که نام صاحبان آنها «محمد» است، و یا این نام به پیش از نام آنان افزوده شده است؛ به‌عنوان مثال می توان از مزار محمد اعسر، محمد خطّار، محمد عدسی، محمد علاّق، محمد القاسم و محمد ناصری در بقاع، و مزارات محمد انصاری، محمد ابوالاَنوار (یا ابونَوّار)، محمد الرشید، محمد الشهید، محمد الظریف، محمد الهاشم و محمد بن‌یعقوب در جنوب لبنان نام برد.

نام های برخی دیگر از مزارهای شخصیت های ناشناخته عبارت‌اند از: احمد الضایع، علی الزُهری و عوسجی در بقاع، و ابورکاب، رُوَیسه، صِدّیق، علی الطاهر، فارس البطاح و ناصر بونَصیر در جنوب لبنان. این احتمال را باید در نظر گرفت که بسیاری از این‌گونه مزارها، قبور اشخاص حقیقی بوده‌اند که در منابع نامی از آنان برده نشده و یا نام واقعی آنان تحریف و یا فراموش شده است. در این باره، از یکی از علمای جبل عامل چنین نقل شده است که: «گنبدهای جبل عامل بر روی قبر عالم و یا حاکمی بنا شده‌اند»

در برخی موارد، تشخیص این مزارها از مزارات منسوب به پیامبران ناشناخته مشکل است؛ زیرا با توجه به فراوانی مزارات انبیا در منطقه شام، بر مزارات بسیاری از نیکان و اولیا و شخصیت های حقیقی پس از اسلام نیز عبارت «نبی» اطلاق می شود. از این موارد می توان به مزار «نبی عثمان»، در روستایی به همین نام در شمال بعلبک، اشاره کرد که احتمالاً قبر عثمان بن‌محمد تنوخی بعلبکی (م 651ه‍‌) است

درباره بسیاری از زیارتگاه های مناطق شیعه نشین لبنان، باورهای مختلفی در میان اهالی وجود دارد. بارها از برخی اهالی این مناطق شنیده و یا نقل شده است که شب‌هنگام، انواری را مشاهده کرده اند که از آسمان به مزار واقع در روستا یا محل سکونت آنان پایین آمده‌اند یا از مزاری به مزاری دیگر منتقل شده‌اند. این‌گونه باورها دربارة سایر زیارتگاه ها نیز وجود دارند و حتی در برخی منابع تاریخی نیز به آنها اشاره شده است ولی شیوع آن درباره مزارات این منطقه، بیشتر است.باور دیگری که در بین برخی از اهالی وجود دارد آن است که از سوی برخی مزارات به کسانی که به آن مزار بی احترامی کرده اند یا شأن آن را نگاه نداشته اند، هشدار و یا حتی عقوبتی رسیده است.