روند مطالعات حدیثی و رجالی چگونه باید باشد؟ آیا دو کتاب «دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه» و «اصول الحدیث» برای مطالعه و بررسی سند احادیث کفایت می‌کنند؟

شیعه نیوز:

پرسش
چه مقدار باید در زمینه مسائل حدیثی و رجالی مطالعه کرد؟ آیا دو کتاب «دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه» نوشته محمدباقر ایروانی و «اصول الحدیث» نوشته شیخ عبدالهادی فضلی برای مطالعه و بررسی سند احادیث کفایت می‌کنند؟
پاسخ اجمالی
مطالعات حدیثی و رجالی؛ یكی از پایه‌های اصلی تفقّه در دین است که عقل و اجماع هم از این دو پایه نیرو می‌گیرند. اما برای موفقیت و ثمربخشی این مطالعات بویژه در بخش اسناد احادیث، انحصار ذهن و علم‌اندوزی به خواندن و یادگیری یکی دو کتاب کافی نیست، بلکه برای شكوفایی مطالعات دانش حدیثی و رجالی باید رویکردهایی مانند گسترش مطالعات، نگاه نقادانه، استفاده از نرم‌افزارهای اسلامی و ... مورد توجه قرار گیرد.
دو کتاب «دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه» و «اصول الحدیث» هرچند به عنوان یک متن آموزشی مفید هستند، اما به تنهایی قابلیت استناد را ندارند. و نمی‌توان برای بررسی سند احادیث به مطالعه آنها بسنده کرد.
پاسخ تفصیلی
مطالعات حدیثی و رجالی از مهم‌ترین ضرورت‌های یک کارشناس علوم اسلامی است که در گذشته‌های دور همواره در حوزه‌های علمیه به صورت رسمی وجود داشته است؛ چرا که یكی از دو پایه اصلی تفقّه در دین، سنّت پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) و امامان معصوم( علیه السلام ) است و عقل و اجماع هم از این دو پایه نیرو می‌گیرند. حفظ این سنّت و رعایت امانت‌داری در آن برای استمرار حیات دینی مسلمین به مثابه حفظ محیط زیست برای بقاء آدمی است. جلوه اصلی این امانت‌داری، التزام عملی به سنّت و تبعیّت حقیقی از قرآن كریم است.
اما برای موفقیت و ثمربخشی این مطالعات بویژه در بخش اسناد احادیث، انحصار ذهن و علم‌اندوزی به خواندن و یادگیری یکی دو کتاب –مانند دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه و اصول الحدیث- کافی نیست، بلکه برای شكوفایی مطالعات دانش حدیثی و رجالی رویکردهایی لازم به نظر می‌رسد که باید مورد توجه قرار گیرد:
یک. اگرچه کتاب‌های حدیثی و مبانی تاریخ حدیث؛ هم‌چون «مقدمه ابن صلاح فی علم الحدیث» و «مقباس الهدایه مامقانی» از کتاب‌های خوب و قابل استفاده هستند؛ امّا نباید مطالعات حدیثی را به این دسته از کتاب‌ها محدود کرد؛ زیرا در دوران معاصر همسو با روند تحقیق در سایر عرصه‌های علمی، مباحث حدیثی به صورت جزئی و محدود و در چارچوب موضوعی خاص، دنبال شده است. مباحثی از قبیل علل الحدیث، ناسخ و منسوخ در حدیث، اسباب صدور حدیث و.... كه آثار مستقلی در بررسی آنها ارائه شده است.
دو. مطالعه کتاب‌هایی که درباره نقد و پالایش روایات بحث کرده‌اند؛ چرا که یکی از موفقیت‌های محققان و پژوهشگران دز زمینه علوم حدیث و رجال این است که نگاه نقادانه نسبت به نظریات دیگران داشته باشند و به نقد و پالایش جوامع حدیثی بپردازند. آثاری كه در میان آثار حدیثی شیعه و اهل سنت در زمینه نقد حدیث، مبانی و معیارهای آن در دهه‌های اخیر نگاشته شده برای چنین رویكردی مفید هستند.
سه. مطالعه فرهنگ‌ها و فهرست‌های حدیثی و رجالی؛ بسیاری از محققان در این‌باره در سده اخیر كوشیده‌اند تا با تنظیم فرهنگ‌ها و فهرست‌ها راه مراجعه و استفاده بهتر و سریع‌تر به منابع روایی را هموار سازند. برخی از این فرهنگ‌ها موضوعی و برخی نیز واژه‌ای است.
چهار. به خدمت گرفتن رایانه در عرصه حدیث‌شناسی؛ پیدایش رایانه در چند دهه اخیر پدیده مباركی بود كه افزون بر خدمات بس بزرگ و گسترده در آبادانی دنیای مردم و تنظیم روابط اجتماعی و تعامل جهانی، در زمینه علم و دانش و تحقیقات نیز فوائد زیادی را به همراه داشته است. جهان اسلام گرچه پدید آورنده تكنولوژی رایانه نبود، اما به زودی با اذعان به كار آیی این پدیده نوین، از آن در عرصه‌های مختلف دین و اسلام‌پژوهی و از جمله علم حدیث و علم رجال استفاده كرده است.
ظهور انواع نرم افزارهای حدیثی در میان شیعه و اهل سنت، كه بنا به سلیقه پدیدآورندگانش بخشی از متون جوامع روایی، كتب علوم حدیث، منابع رجالی و.... را در بر داشته و راه مراجعه و استفاده از این منابع را در زمانی بس كوتاه میسّر ساخته و نیز پیدایش پایگاه‌های حدیثی در شبكه جهانی اینترنت از نشانه‌های حضور گسترده رایانه در عرصه حدیث و رجال است.
پنج. مطالعه فصلنامه‌ها و مقالات پژوهشی در زمینه علوم و دانش‌های حدیثی و رجالی.
نخست توضیح کوتاهی برای آشنایی اجمالی دو کتاب مطرح شده در پرسش داده می‌شود:
الف. دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه
كتاب «دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه» نوشته محمدباقر ایروانی متنی آموزشی به زبان عربی درباره علم رجال است كه با هدف افزایش آگاهی‌ها و مهارت‌های رجالی تدوین شده است.
كتاب در دو بخش تنظیم شده است؛ بخش اول برای آشنایی اجمالی با مباحث رجالی است و در بخش دوم تفصیل همان مباحث بخش اول آمده است. خلاصه‌ای از فهرست و سرفصل‌های این کتاب به شرح زیر است:
1. مقدمه کتاب، با بررسی آراء مطرح در حجیت اخبار، نیاز فقیه را به علم رجال روشن می‌سازد.
2. مباحث اولین فصل كتاب به بررسی راه‌های اثبات وثاقت راوی اختصاص دارد. در ابتدا روش‌هایی كه وثاقت یک راوی خاص را ثابت می‌كند در هفت عنوان بررسی شده است.
3. در بررسی توثیقات عام نیز ابتدا وثاقت راویان تفسیر قمی مطرح شده است. و در بحث از راویان مذكور در اسناد «كامل الزیارات» نیز به طرح سه نظریه مشهور می‌پردازد؛ جمعی از محدّثین تمام راویان این كتاب را مشمول شهادت ابن قولویه (مؤلف كامل الزیارات) دانسته و آنها را ثقه محسوب می‌كنند. گروهی دیگر این شهادت را تنها در مورد مشایخ بلاواسطه معتبر می‌دانند و جمعی از فقها هم این شهادت را به جهت حدسی بودن و موارد نقض متعدد قابل اعتنا نمی‌دانند.
4. در چهارمین راه توثیقات عام، بحث از مشایخ باواسطه و بی‌واسطه اصحاب اجماع به میان آمده است و موافق رأی اكثر فقهای متأخر، عبارت كَشّی را بر عظمت و بزرگی مقام این راویان معنا كرده است.
5. بررسی دلیل حجیت قول رجالی، آخرین موضوع فصل اول است.
6. در فصل دوم به تبیین اصطلاحات رایج درباره احادیث از جهت اسناد آنها پرداخته و برخی احكام مربوط به این احادیث را بررسی كرده است. در تقسیم‌بندی احادیث چهار عنوان صحیح، موثق، حَسَن و ضعیف را ذكر كرده است.
7. فصل سوم كه بخش عمده مباحث كتاب را در بر می‌گیرد پژوهشی در كتب اربعه و بررسی اقوال مطرح درباره آنها از جهت اعتبار و شیوه اِسناد و نقل حدیث در آنها است. مقدمه این فصل به بررسی و ردّ ادعای اخباری‌ها مبنی بر حجیت كل احادیث كتب اربعه اختصاص دارد. در پایان آن نیز به شبهه مرسل بودن روایات شیخ طوسی و شیخ صدوق پاسخ داده است.
8. مروری بر مهم‌ترین منابع مكتوب علم رجال آخرین بخش كتاب است. چهار كتاب رجال كَشّی، رجال و فهرست شیخ طوسی و رجال نجاشی منابع دست اول علم رجال‌اند كه اكنون در دسترس فقها قرار دارد. كتب دیگر یا اقتباس از آنها است و یا آن‌كه به سند معتبر و صحیح تا به امروز باقی نمانده‌اند.
کتاب «دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه» دارای چند ویژگی مهم است:
یک. بررسی مثال‌های كاربردی متنوّع در فصول مختلف. این شیوه، خواننده را در كاربردی كردن آموخته‌هایش توانمند می‌سازد.
دو. بررسی اقوال رجالی معاصر و ضعف و قوت آنها. این روش باعث می‌شود تا خواننده بتواند با آراء رجالی رایج میان فقها آشنا شود.
سه. ارائه تمرین‌های متعدد به همراه پرسش‌های مفهومی در پایان هر فصل که خواننده را قادر می‌سازد از فراگیری محتوای هر فصل اطمینان یابد.
ب. کتاب «اصول الحدیث»
كتابی «اصول الحدیث» نوشته عبدالهادی فضلی؛ پیرامون اصول علم حدیث و تاریخ و مصطلحات آن و نیز مصادر و عناصر و اقسام حدیث و كیفیت تحمّل و طرق نقل حدیث بحث می‌نماید. این كتاب برای مطالعه‌ طلاب حوزه‌های علمیه و علاقه‌مندان به علم حدیث تدوین شده است. فهرست کلی و اجمالی آن عبارت است از:
1. موضوع اصول الحدیث؛ 2. فایده‌ اصول الحدیث؛ 3. ارتباط آن با علوم شریعت؛ 4. تاریخ اصول الحدیث؛ 5. اصطلاحات عمومی در اصول الحدیث؛ 6. منابع حدیث؛ 7. عناصر حدیث؛ 8. انواع حدیث؛ 9. صلاحیت راوی برای روایت؛ 10. تصحیح كتب حدیث؛ 11. چگونگی تحمل حدیث و شیوه‌های نقل آن.
به هر حال؛ دو کتاب «دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه» و «اصول الحدیث» تنها به عنوان یک متن آموزشی مفید هستند، اما به تنهایی قابلیت استناد را ندارند.

T