چگونه امام حسین( علیه السلام ) و یاران آن حضرت روز عاشورا، با کمبود آب، غسل کردند؟

شیعه نیوز:
پرسش
در منابع تاریخی، در شرح وقایع روز عاشورا، پس از ذکر این مطلب که امام حسین ( علیه السلام ) نماز صبح را با اصحاب اقامه و آرایش سپاه را تعیین فرمودند، این گونه آمده است" :أمر فضرب له فسطاط ، ثم أمر بمسک فمیث فی جفنة، ثم دخل الحسین فاستعمل النورة و"...
که نشان می دهد امام دستور دادند تا خیمه‏اى برپا کنند و مقدارى وسایل نظافت بیاورند و آن را در ظرفى قرار دهند، سپس وارد آن خیمه شدند و برای ازاله ی موهای زائد، "نوره" استعمال کردند. آنچنان که در ادامه ی مطلب آمده است، دو تن از اصحاب ایشان برای زودتر وارد شدن به این خیمه بعد از امام با هم رقابت می کردند ( ... وقف عبدالرحمن بن عبدربه و بریر بن حضیرالهمدانی علی باب الفسطاط و ازدحما أیهما یطلی بعده ...) و بعد از بیرون آمدن امام، وارد خیمه ی تنظیف می شوند (فلما فرغ الحسین دخلا (...
عده ای با سعه ی صدر، در تعابیر خود می گویند امام ، غسل شهادت کردند، البته می دانیم که غسل شهادت به نوره احتیاج ندارد.
می توان دلیل این تنظیف را از مکالمه ی عبدالرحمن بن عبدربه و بریر بن حضیرالهمدانی استنباط نمود. (بریر یهازل عبدالرحمن فقال له: و الله ما هذه بساعة باطل. فقال بریر: و الله إنّ قومی لقد علموا أنی ما احببت الباطل شابا و لا کهلا و لکنی مستبشر بما نحن لاقون، والله ما بیننا و بین الحورالعین إلا أن یمیل هؤلاء علینا بأسیافهم).
بریر با عبدالرحمن بذله‏گویى مى‏کرد. عبدالرحمن به وى گفت: اینک وقت هزل‏ نیست. بریر گفت: به خدا که قوم من مى‏دانند، در جوانى و در پیرى یاوه گویى را دوست نمی داشته‏ام. اما از آنچه در پیش دارم و بدان بشارت یافتم خوشحالم . به خدا سوگند که فاصله ی بین ما با زنان فراخ چشم سپید پوست بهشتی به اندازه ای است که اینان (لشکریان عمر بن سعد) شمشیرهای خود را بر ما فرود آورند.
به هر حال علت زیاد مهم نیست و به خود امام ( علیه السلام ) و اصحاب مربوط است. آنچه سوال برانگیز است تناقض موجود بین داستان هایی است که در مراسم سوگواری امام حسین ( علیه السلام ) در باب موضوع کم آبی درخیمه ی امام ( علیه السلام ) شنیده می شوند با آنچه تاریخ ذکر می کند.
عبارات فوق را از جلد سوم " الکامل فی التاریخ " ، (چاپ بیروت 1987 دارالکتب العلمیه) ، اثر «ابن الاثیرالجزری» (متوفی 630 ه.ق) ، صفحه ی 418 نقل کرده ام.
برخی از منابعی که این داستان را ذکر کرده اند عبارتند از :
- مقتل الحسین و جلد پنجم طبقات آثار واقدی.
- تاریخ الطبری، محمد بن جریر الطبری (310-224 ه.ق)، جلد پنجم، صص 422-423، چاپ دوم، قاهره 1967 – دارالمعارف.
- البدایة و النهایة، ابن کثیر (774-701 ه.ق)، جلد یازدهم، ص 534، چاپ اول دارهجر – 1998.
- سیره معصومان، سید محسن امین جبل عاملی، ترجمه ی على حجتى کرمانى، جلد چهارم، ص 152. و غیره
با توجه به آنچه گذشت، می بینیم که بحران آب حداقل تا صبح روز عاشورا وجود نداشته است و از ذخیره ی کافی برخوردار بوده اند که امام ( علیه السلام ) به همراه حداقل دو تن از اصحاب، به تنظیف پرداخته اند. مسلما اگر وضعیت به گونه ای بود که احتمال می دادند با معضل بی آبی، آنچنان که در مجالس می شنویم، روبرو خواهند شد، آب را ذخیره می کردند تا کودکان از تشنگی بی تاب نشوند.
این تناقض را چگونه توضیح دهیم؟
متشکرم
پاسخ اجمالی

در بررسی روایات تاریخی مربوط به تشنگی اصحاب و اهل بیت امام حسین ( علیه السلام ) و روایاتی که خبر از غسل و وضو و شست و شوی امام و اصحابش در صبح عاشورا می دهند؛ باید گفت که تنها چیزی که در این زمینه از قطعیات تاریخ است یکی محاصره ی کاروان امام ( علیه السلام ) از دسترسی آنها به آب و دیگری تشنگی امام حسین ( علیه السلام ) در لحظه ی شهادت است. اما نقل های دیگری که در کتب تاریخی آمده هیچکدام قطعی نیستند و سندهای کاملاً قابل اعتمادی ندارند.

اگر از اشکال سندی روایات بگذریم و بخواهیم تمام نقل های تاریخی را با هم معنا کنیم و جمع نماییم، باید چند نکته را متذکر شویم:

1. امام ( علیه السلام ) و یاران امام یقین به شهادت داشتند و خود را برای شهادت آماده کرده بودند. بنابر این امام خواستند این شهادت به زیباترین صورت ظاهری و باطنی محقق شود و قداست و پاکی در جزئی ترین بخش آن نیز موج بزند. و می دانیم غسل هم پاکی و تمیزی ظاهری است و هم زمینه ی پاکی باطنی و معنوی را ایجاد می کند. در ضمن باید توجه داشت (بر خلاف عادت ما) غسل کردن نیاز به صرف آب فراوان ندارد، بلکه با آب بسیار مختصر هم می توان غسل نمود.
2. محاصره و سخت گیری دشمن در زمینه ی آب، و گرمای هوا، با گذشت زمان شدیدتر می شده است؛ پس می توان گفت زمانی که امام امر به غسل، نظافت و شست و شو داده اند امکان فراهم کردن آب به هر ترتیبی وجود داشته و بعد از این که محدودیت و اعمال فشار دشمن بیشتر و گرمای هوا شدیدتر شده کاروان امام در بعد از ظهر با تشنگی شدید مواجه شده باشد.

3.احتمال می رود آبهایی که برای غسل استفاده می شد از آبهای غیر قابل شرب بوده است.

بنابراین می توان هر دو دسته روایات را پذیرفت.
پاسخ تفصیلی

مدارک و شواهدی که در مورد تشنگی امام حسین( علیه السلام ) و یاران و بسته شدن آب به روی ایشان به دست ما رسیده به شرح زیر است:

1. تقریباً تمام نقل های تاریخی متفق اند که حدود سه روز قبل از شهادت امام ( علیه السلام ) و اصحاب، آب به روی آنان بسته شد. ابن زیاد به عمر سعد(لع) امر کرد که میان حسین بن علی( علیه السلام ) و آب مانع شود و اجازه ی دستیابی آب را به آنان ندهد؛ و عمر سعد، عمرو بن حجاج را با 500 نفر مسئول بستن راه ورودی به آب کرد؛ و گفته اند که این ممانعت سه روز قبل از شهادت امام و یارانش بود.[1]
2. از نقل های تاریخی شیعه[2] و اهل سنت،[3] و روایات پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) [4] و ائمه معصومین ( علیه السلام )[5] و زیارتنامه ها[6] می توان گفت شهادت امام حسین( علیه السلام ) با لب تشنه، امری مسلم و یقینی است و اخبار متواتر بر آن دلالت دارند.
3. در بسیاری از نقل ها به طور واضح تشنگی امام ( علیه السلام )، اصحاب و اهل بیت، در روز عاشورا بیان شده است از جمله:

الف) روایتی که تشنگی حضرت علی اکبر را در هنگام نبرد نقل می کند که خطاب به پدر می گوید: العطش قد قتلنی «تشنگی مرا کشت».[7]

ب) روایتی که بیان می کند حضرت عباس قبل از شهادت برای تهیه آب و رفع تشنگی بچه ها به طرف میدان حرکت می کنند.[8]

ج) کلام جناب حر (ره) خطاب به کوفیان: حسین ( علیه السلام )، زنان و بچه ها و اهلش را از آب فرات منع کرده اید در حالی که یهود و نصاری و مجوس از آن می نوشند و خوک ها و سگ ها در آن زبان می زنند و این اصحاب و اهل بیت حسین اند که از شدت تشنگی بیهوش شده اند.[9]

اما با وجود مدارک بالا، نقل هایی در کتب تاریخی و روایی موجود است که به بیان های مختلف دستیابی کاروان امام به آب را در مدت محاصره به تصویر کشیده است از جمله:

الف) شکسته شدن محاصره ی آب توسط حضرت عباس( علیه السلام ). بسیاری روایت کرده اند که بعد از بسته شدن آب به روی امام و اصحاب، وقتی تشنگی آنها شدید شد امام ( علیه السلام )، حضرت عباس( علیه السلام ) را با عده ای فرستاد تا آب را به کاروان برسانند. این گروه به سوی شریعه رفتند و درگیری هایی بین آنها و سپاه عمرو بن حجاج روی داد.

درباره ی نتیجه ی این عملیات اکثر منابع (عمدتاً منابع اهل سنت) گفته اند آنها موفق شدند و با مشک های پر به خیمه ها بازگشتند.[10] اما انساب الاشراف بعد از بیان این مطلب می گوید: گفته شده به دلیل ممانعت سپاه عمر سعد آنها نتوانستند آب زیادی به اردوگاه امام برسانند.[11] و کتاب مثیر الاحزان نیز بعد از نقل اعزام عده ای از یاران امام برای دسترسی به آب فقط از ممانعت عمرو بن حجاج خبر می دهد و از رسیدن آب به اردوگاه امام خبر نمی دهد.[12]

ب) بعضی نقل کرده اند بعد از بسته شدن آب، امام ( علیه السلام ) به پشت خیمه ها رفتند و چندین جا از زمین را حفر کردند و چشمه هایی جاری شد که همه ی اصحاب سیراب شدند و مشک هایشان را پر نمودند. اما وقتی عمر سعد مطلع شد دستور داد از آن جلوگیری کنند.[13]

ج) نقل هایی که به بیان غسل و نظافت امام و اصحاب قبل از شروع جنگ پرداخته اند. شیخ صدوق از امام صادق( علیه السلام ) نقل می کند که: امام حسین (ظاهراً در صبح روز عاشورا) به اصحاب خود فرمود: آب بنوشید که این آخرین ذخیره ی آب شماست و وضو بگیرید و غسل کنید و لباس هایتان را بشویید که کفن های شما خواهد بود و سپس نماز صبح را با آنها اقامه می کنند.[14]

با توجه به مدارک تاریخی موجود که خلاصه آنها ذکر شد نکات و نتایج زیر حاصل می شود:

1. مسلم است که سپاه عمر سعد سه روز قبل از شهادت امام و اصحابش سعی در ممانعت از دستیابی کاروان امام به آب داشته اند و این نشان می دهد که اصحاب امام در مضیقه ی شدید آب بوده اند و برای دستیابی به آب در روزهای محاصره مجبور به جنگیدن بوده اند.
2. هر مسلمان و مورخی یقین دارد که امام حسین ( علیه السلام ) سبط پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) و سید جوانان اهل بهشت با لب تشنه به شهادت رسیدند و هیچ یک از دشمنان سنگ دل در لحظات آخر عمر شریف امام اجازه ی دستیابی به آب را به ایشان ندادند.
3. درباره ی نقل های دیگری که در کتب تاریخی آمده نمی توان به طور قطع نظر داد؛ چون نه شیوع و تعدادشان به حد تواتر می رسد، و نه هیچکدام از نظر سندی به طور کامل قابل اعتماد هستند. چون یا در بین راویان آنها فاصله زیاد وجود دارد و یا بعضی راویان نا شناخته و یا غیر قابل اعتماد هستند. پس به تمام آنها باید به دید گمان و احتمال نگاه کرد.

بنابراین نه می توان به طور قطع قائل به دو یا سه روز تشنگی کاروان امام شد نه می توان به وجود فراوانی آب در حرم اباعبدالله ( علیه السلام ) معتقد شد.

4. اگر از اشکال سندی روایات بگذریم و بخواهیم تمام نقل های تاریخی را با هم معنا کنیم و جمع نماییم، باید چند نکته را متذکر شویم:

الف. امام و یاران یقین به شهادت داشتند و خود را برای شهادت آماده نموده بودند. شواهد و قرائن ظاهری نیز به گونه ای بود که اولا: نتیجه ی جنگ جز شهادت و کشته شدن امام و یاران چیز دیگری نمی توانست باشد. و ثانیا: علی القاعده مدت جنگ و مبارزه نباید طولانی باشد چون تعداد یاران امام در برابر افراد دشمن بسیار کم بوده است. و کشتن حدود صد نفر توسط چند هزار نفر، زمان زیادی نمی خواهد. چنانکه تاریخ هم نشان می دهد که حدود پنجاه نفر یعنی بیش از نیمی از یاران امام( علیه السلام ) در همان حمله اول صبح عاشورا به شهادت رسیدند[15]. بنابراین امام خواستند این شهادت به زیبا ترین صورت ظاهری و باطنی محقق شود و قداست و پاکی در جزئی ترین بخش آن نیز موج بزند. و می دانیم غسل هم پاکی و تمیزی ظاهری است و هم زمینه ی پاکی باطنی و معنوی را ایجاد می کند. در ضمن باید توجه داشت بر خلاف عادت ما غسل کردن نیاز به صرف آب فراوان ندارد، بلکه با آب بسیار مختصر هم می توان غسل نمود.

ب.باید توجه داشت از یک سو محاصره و سخت گیری دشمن در زمینه ی آب[16]؛ و از سوی دیگر گرمای هوا، با گذشت زمان شدیدتر می شده است و در نتیجه هر چه زمان می گذشت دسترسی به آب برای امام و یاران سخت تر می شد و کسانی که دیرتر به شهادت می رسیدند بیشتر تشنه بودند پس می توان گفت زمانی که امام امر به غسل، نظافت و شست و شو داده اند امکان فراهم کردن آب به هر ترتیبی وجود داشته و بعد از این که محدودیت و اعمال فشار دشمن بیشتر و گرمای هوا شدیدتر شده کاروان امام در بعد از ظهر با تشنگی شدید مواجه شده است.

ج.احتمال می رود آبهایی که برای غسل استفاده می شد از آبهای غیر قابل شرب بوده است.

در هر صورت به نظر می ر سد با توجه به این نکات می توان تا حدی تناقض موجود در این روایات را برطرف نمود.

[1] ر.ک: تاریخ طبری، 5/409؛ البدایة والنهایة، 8/175؛ الاخبار الطوال، 255؛ الانساب الاشراف 3/181؛ روضة الواعظین، 1/182؛ الارشاد، 2/86؛ و با همین مضمون: کشف الغمة، 2/47؛ اعلام الوری، 235؛ الامامه والسیاسة، 2/11.

[2] اللهوف، 117؛ بحارالانوار، 45/56.

[3] البدء و التاریخ، 6/11؛ الاخبار الطوال، 258.

[4] بحارالانوار، 44/245.

[5] کامل الزیارات، 131؛ وسائل الشیعة، 3/282 و 25/278؛ مستدرک الوسائل، 10/237 و 10/239.

[6] کامل الزیارات، 151 و 168 و 131.

[7] بحارالانوار، 45/43؛ الفتوح، 5/115.

[8] بحارالانوار، 45/41.

[9] بحارالانوار، 45/10؛ الارشاد، 2/100؛ اعلام الوری، 242؛ تاریخ طبری، 5/428؛ الکامل، 4/65.

[10] تاریخ طبری، 5/412، الاخبار الطوال، 255، الفتوح، 5/6؛ انساب الاشراف، 3/181؛ بحار، 44/387 و با این مضمون الامامة والسیاسة، 2/11/

[11] انساب الاشراف، 3/181.

[12] مثیر الاحزان، 71.

[13] بحارالانوار، 44/387؛ الفتوح، 5/91.

[14] الامالی الصدوق، 150.

[15] بحار الانوار، ج45، ص12.

[16] بحارالانوار، 44/388.

T