بحران هویت یکی از چالش های مسلمانان در جوامع

به گزارش «شیعه نیوز»، اهمیت رشد فزاینده جمیعت مسلمانان جهان و تنوع ویژگی‌های جمعیت‌شناختی آنان در جوامع مختلف، یک پژوهشگر علوم اجتماعی را بر آن داشت که این ویژگی‌ها را رصد کرده، با بهره از منابع مختلف آماری گردآوری نموده و از ابعاد گوناگون تحلیل کند.

طی سال‌های اخیر جمعیت مسلمانان به عنوان موضوع مورد توجه و مطالعه طیف وسیعی از محققان در جهان قرار گرفته است. امروزه حتی بسیاری از دانشگاه‌ها در کشورهای غیر اسلامی نیز دارای دپارتمان‌های مطالعات اسلامی یا مراکز تحقیقات اسلامی هستند. گذشته از مسائل سیاسی بخصوص بعد از حوادث یازده سپتامبر، ویژگی‌های جمعیت‌شناختی مسلمانان، دلیل رشد این مطالعات در سطح جهانی است، به طوری که احتمالا مسلمانان بیشترین رشد جمعیت جهان را طی دهه‌های آینده حفظ خواهند کرد. این روند خیره کننده رشد جمعیت مسلمانان حتی در اروپا، آمریکا و خاورمیانه نیز به وقوع خواهد پیوست.

دکتر یعقوب فروتن، دانشیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه مازندران، با توجه به اهمیت مسأله معیار جمیعت‌شناختی مسلمانان و چالش‌های روبروی آن، مهم‌ترین ویژگی‌های اقتصادی-اجتماعی و جمعیت‌شناختی مسلمانان کل جهان را بررسی و تحلیل نموده است. وی نتایج تحقیق خود را در مقاله‌ای با عنوان «بررسی جمعیت‌شناختی مسلمانان در جهان معاصر» تدوین نموده است. فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام این مقاله را در شماره پاییز 94 چاپ و منتشر کرده است.

وی هدف اصلی خود در این تحقیق را بررسی چالش‌های روش شناختی مرتبط با هویت دینی مسلمانان در جهان معاصر معرفی می‌کند. به طور کلی این تحقیق بر این روش تاکید دارد که لازمه شناخت دقیق آماری مسلمانان بخصوص در زمینه جمعیت‌شناختی این است که آنان نه به عنوان یک گروه یکسان و ذیل مقوله‌ای کلی، بلکه به تفکیک خاستگاه‌های اصلی آنها که منعکس‌کننده محیط‌های فرهنگی-اجتماعی گوناگون هستند، مورد مطالعه قرار گیرند. اهمیت این روش در مورد زمینه جمعیت‌شناختی مسلمانان بیش از زمینه‌های اجتماعی و اقتصادی دیگر است زیرا طبق تحقیقات، جمعیت مسلمانان همچنان سریع‌ترین وبالاترین روند رشد جمعیت جهان را خواهد داشت.

نویسنده در پیشینه تحقیق خود نمونه‌هایی از کارهای تحقیقاتی غربی پیرامون جمعیت‌شاختی مسلمانان نشان می‌دهد و به این نکته تصریح می‌کند که بررسی پیشینه تحقیق نشان از این واقعیت دارد که یکی از مهم ترین دلایل حجم وسیع و فزاینده تحقیقات از سوی صاحب‌نظران و اندیشمندان معاصر درباره مسلمانان، روند خیره کننده رشد جمعیت مسلمانان است. برای مثال مطالعات «جنیکینس» نشان داده است که در حال حاضر مسلمانان فقط حدود 5 درصد جمعیت قاره اروپا را تشکیل می‌دهند اما روند رشد جمعیت آنان در سال‌های آینده به حدی زیاد است که تا سال 2100 یک چهارم کل جمیعت این قاره را مسلمانان تشکیل خواهند داد.

این محقق در یک بخش مجزا روش تحلیل داده‌های خود را بیان می‌کند. وی ابتدا به روش مطالعه کتابخانه‌ای و اسنادی داده‌هایی را برای تحلیل گرد آوری کرده است. سپس با تمرکز بر برخی مناط جهان اسلام داده‌های خود را با نرم‌افزارهای تحلیل داده بررسی و تحلیل می‌کند. وی سر انجام نتایج تحقیق خود را در این مقاله ارائه کرده که مجموع آنها، بدنه اصلی این مقاله را تشکیل می‌دهد.

بدنه اصلی مقاله در چهار بخش می‌آید که به این شرح است:
1. جمعیت جهان بر پایه هویت دینی: در این بخش مهم‌ترین ویژگی‌های جمعیت‌شناختی ادیان و گروه‌های دینی در کل جهان بررسی شده است. هدف محقق از آوردن این بخش، تبیین روشن‌تر موقعیت مسلمانان در مقیاس جهانی است. تمرکز وی بر 10 کشوری است که بیشترین مسلمانان را در خود جای داده است. تصویر زیر خلاصه‌ای از این جامعه آماری است:

2. مسلمانان در جوامع غربی: نویسنده در این بخش به بررسی جمعیت‌شناختی مسلمانان اروپا، آمریکا، کانادا و اقیانوسیه پرداخته است. نویسنده بر اساس تحلیل آمارهای خود به دو نکته می‌رسد؛ یکی اینکه رشد جمعیت مسلمانان در این کشورها فزاینده است. مثلا از 2010 تا 2030 جمعیت مسلمانان تقریبا دو برابر خواهد شد و در آمریکا و کانادا بیش از این. دوم اینکه در مقابل این رشد فزاینده تعداد جمعیت ساکنان اصلی و غیر مسلمان این کشورها رشدی بسیار کند و اندکی خواهند داشت که در جدول زیر مشخص شده است:

3. چالش‌های روش شناختی هویت دینی: این بخش به مهم ترین نتایج و یافته‌های دو تحقیق و مطالعه موردی در خصوص مسلمانان اقیانوسیه اختصاص دارد.

نویسنده در قسمتی از این بخش به این نکته مهم اشاره می‌کند که مطالعات انجام شده مبین این نکته اساسی است که جمعیت مسلمانان مقیم کشورهای غربی، اغلب مهاجرانی هستند که خاستگاه آنها متعلق به طیف بسیار متنوع و گوناگونی از کشورهای جهان است. از این رو ویژگی‌های جمعیت‌شناختی آنها نیز متفاوت خواهد شد. بر این اساس وی در ادامه تحقیق خود جمعیت‌شناختی مسلمانان را بر اساس سه معیار تجزیه و تحلیل می‌کند:
- تجزیه و تحلیل بر حسب توزیع سرمایه انسانی
- تجزیه و تحلیل بر حسب مدت اقامت در مقصد مهاجرت
- تجزیه و تحلیل بر حسب موقعیت شغلی

4. تنوع نگرشی در جوامع اسلامی. در این بخش این پرسش مطرح و بررسی می‌شود که آیا چالش‌های روش‌شناختی مرتبط با هویت مسلمانان در جوامع غیر اسلامی، در همه جوامع اسلامی یکسان است یا خیر؟ به عبارت دیگر محقق نمونه‌های مختلفی در تفاوت معیار و نگرش در این دو دسته از جوامع بیان می‌کند. در مثال دیگر نزدیک به نیمی از مسلمانان در کشورهای پاکستان و تونس، و حدود یک سوم مسلمانان در کشورهای بنگلادش و ترکیه با برنامه‌های کنترل موالید مخالف هستند. از سوی دیگر این نسبت در برخی از کشورهای اسلامی بسیار اندک است. مثلا فقط حدود یک دهم مسلمانان در کشورهای اردن، تاجیکستان و مالزی دارای نگرش منفی و مخالف نسبت به برنامه‌های کنترل موالید هستند.