اخلاق در کلام امام حسن عسکری(ع)

شیعه نیوز: سالم‌سازى اجتماع یک اصل مهم اسلامى است و یکی از بحث‌های ضروری اخلاق، آداب معاشرت و نحوه رفتار و گفتار و کردار در جامعه است از این رو ائمه‌معصوم(علیهم السلام) بر آن بسیار تأکید داشته‌اند.

امام حسن عسکری(علیه السلام) در بیانات خود، توصیه‌های مهمی درباره اخلاق در جامعه دارند، در این نوشتار برخی از دستورات ایشان درباره اخلاق در جامعه و آداب معاشرت گردآوری شده است.

نفع رساندن به دیگران

از نقاط بسیار حساس در اخلاق اسلامی، حس تعاون و تعاضد و خدمت به مردم، به خصوص خدمت به مؤمنان و صالحان است.

از مجموعه تعالیم اسلامى و سیره اولیای الهی استفاده مى‌شود که پس از اداى فرایض، بالاترین وسیله براى تقرّب به خداوند متعال این خصلت نیکو است.

امام حسن عسکری(علیه السلام) در این رابطه می‌فرمایند: «خَصْلَتَانِ لَیْسَ فَوْقَهُمَا شَیْ‏ءٌ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَ نَفْعُ الْإِخْوَان‏‏، دو خصلت است که بالاتر از آن دو نیست: ایمان به خدا و نفع رساندن به برادران‏».

ادب

از نکاتی که امام حسن عسکری(علیه السلام) در اخلاق اجتماعی بر آن تأکید دارند رعایت ادب است. ایشان درباره ادب می‌فرمایند: «کَفَاکَ أَدَباً تَجَنُّبُکَ مَا تَکْرَهُ مِنْ غَیْرِک‏، در ادب تو همین بس که پرهیز کنى از آنچه از دیگران خوشت نمى‏‌آید‏».

در مقابل، امام با بی‌ادبی مخالفت می‌کنند و یکی از رفتارهای خلاف ادب را چنین بازگو می‌نمایند: «لَیْسَ مِنَ الْأَدَبِ إِظْهَارُ الْفَرَحِ عِنْدَ الْمَحْزُون‏، اظهار شادى در حضور فرد غمگین، دور از ادب و انسانیّت است‏».

تواضع

از صفاتی که امام حسن عسکری(علیه السلام) بر آن تأکید دارند تواضع است. تواضع آن است که انسان در مقایسه با دیگران برای خویش امتیاز و برتری قائل نشود.

امام حسن عسکری(علیه السلام) تواضع را نعمت می‌دانند و می‌فرمایند: «التَّوَاضُعُ نِعْمَةٌ لَا یُحْسَدُ عَلَیْهَا‏، فروتنى و تواضع نعمتى است که هیچ کس بدان حسد نورزد‏».

ایشان از باب نمونه، نشانه‌هایی را برای شخص متواضع بیان می‌کنند: «مِنَ التَّوَاضُعِ السَّلَامُ عَلَى کُلِّ مَنْ تَمُرُّ بِهِ وَ الْجُلُوسُ دُونَ شَرَفِ الْمَجْلِس‏، از نشانه‌هاى فروتنى سلام کردن به همه، و نشستن در پایین مجلس است‏».

رفاقت

دوست عاقل هرگز تبهکارى رفیق خود را توجیه نمى‌کند بلکه آن‌را دوستانه تذکر مى‌دهد.

دوست واقعى کسى است که عیب دوست خود را به او بگوید، گرچه نباید عیوب کسى را در حضور دیگران به او گفت زیرا ارائه عیب در انظار دیگران اثرى ندارد و او را مى‌رنجاند چون چنین نصیحتى به منزله سرزنش است، نه نصیحت. بنابراین باید آن‌را به صورت خصوصى، دوستانه و خیرخواهانه به او تذکر داد.

امام حسن عسکری(علیه السلام) می‌فرمایند: «مَنْ وَعَظَ أَخَاهُ سِرّاً فَقَدْ زَانَهُ وَ مَنْ وَعَظَهُ عَلَانِیَةً فَقَدْ شَانَه‏، هر کس که برادرش را در خفا و پنهانى اندرز دهد، بدون شک او را آراسته و اگر آشکارا موعظه کند رسوایش ساخته است‏».

در مقابل دوست عاقل، دوست جاهل است. امام درباره دوستی با چنین افرادی می‌فرمایند: «صَدِیقُ الْجَاهِلِ تَعِب‏‏، دوست نادان مایه رنج و زحمت است‏».

امام یکی از ویژگی‌های دوست و برادر خوب را چنین بر می‌شمارند: «خَیْرُ إِخْوَانِکَ مَنْ نَسِیَ ذَنْبَکَ إِلَیْه‏، بهترین برادران تو کسى است که خطاى تو را نسبت به خودش فراموش کند».

ایشان درباره راه‌های کسب دوستی، به ویژگی رفتاری خود انسان اشاره می‌کنند و می‌فرمایند: «مَنْ کَانَ الْوَرَعُ سَجِیَّتَهُ وَ الْکَرَمُ طَبِیعَتَهُ وَ الْحِلْمُ خَلَّتَهُ کَثُرَ صَدِیقُهُ وَ الثَّنَاءُ عَلَیْهِ‏، کسی که پارسایی، خلق او و کرم، طبیعت او و حلم، خصلت او باشد دوست و ثناگویش زیاد می شود‏».

امام، برخی صفات یک رفیق بد را چنین بیان می‌کنند: «بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ یَکُونُ ذَا وَجْهَیْنِ وَ ذَا لِسَانَیْنِ یُطْرِی أَخَاهُ شَاهِداً وَ یَأْکُلُهُ غَائِباً إِنْ أُعْطِیَ حَسَدَهُ وَ إِنِ ابْتُلِیَ خَذَلَه‏‏، چه بد است آن بنده‌‏اى که دو رو و دوزبان است. برادرش را در حضور مى‏‌ستاید و در غیاب بدگوئى مى‌‏کند. اگر عطایى یابد بر او حسد ورزد و چون گرفتار شود تنهایش گذارد‏».

همسایه‌داری

حقّ همسایگى نزدیک به حقّ رحم و خویشان است؛ زیرا همسایگى حقّى است وراى حق برادرى اسلامى. به این معنى که همسایه مسلمان علاوه بر حقّ برادرى اسلامى، حق دیگرى نیز دارد. بنابراین هر که در حق همسایه عداوت یا بخل ورزد گناهکار است.

امام حسن عسکری(علیه السلام) یکی از ویژگی‌های همسایه بد را اینگونه بر می‌شمارند: «مِنَ الْفَوَاقِرِ الَّتِی تَقْصِمُ الظَّهْرَ جَارٌ إِنْ رَأَى حَسَنَةً أَطْفَأَهَا وَ إِنْ رَأَى سَیِّئَةً أَفْشَاهَا‏، از جمله گرفتاری‌هاى کمرشکن، همسایه‌‏اى است که چون خوبى یا کار نیکى بیند آن را پنهان سازد و چون بدى بیند آن را افشا نماید‏».

پرهیز از خشم و کینه‌توزی

غضب، کیفیّتى نفسانى است که باعث حرکت روح از درون به بیرون براى غلبه و پیروزى مىشود و مبدأ و سرچشمه آن انتقام‏‌جویى است.

غضب افراط است و اگر شدید باشد موجب حرکت شدید مى‏‌شود که به سبب آن حرکت، حرارتى در مغز و اعصاب پدید مى‏‌آید و همچون دود تیره‏اى نور عقل را مى‌پوشاند و کار و اثر آن‌را ضعیف مى‌‏کند و از این رو پند و اندرز در خشمگین اثر نمى‌‏بخشد بلکه بر درشتى و شدّت آن مى‌افزاید.

امام حسن عسکری(علیه السلام) درباره غضب می‌فرمایند: «الْغَضَبُ مِفْتَاحُ کُلِّ شَر‏، خشم کلید هر شرى است‏». «حقد» عبارت است از در دل عداوت و دشمنی کسی را داشتن و منتظر فرصت مناسب بودن برای ابراز آن.

در واقع «حقد» خشم و غضبی است که امکان ظهور و بروز نیافته است و سرکوب شده و در دل می‌ماند تا روزی، فرصت بروز پیدا کند. امام حسن عسکری(علیه السلام) درباره شخص کینه‌توز می‌فرماید: «أَقَلُّ النَّاسِ رَاحَةً الْحَقُود، آسایش کینه‏‌توزان از همه مردم کمتر است‏».

پرهیز از دروغ

از اخلاق بد اجتماعی که امام حسن عسکری(علیه السلام) از آن نهی فرموده‌اند دروغگویی است. ایشان با یک تشبیه، نهایت بدی دروغ را چنین بیان می‌کنند: «جُعِلَتِ الْخَبَائِثُ فِی بَیْتٍ وَ جُعِلَ مِفْتَاحُهُ الْکَذِب‏، کارهاى زشت را در خانه‏‌اى قرار داده‏‌اند و کلیدش دروغگویى است‏‏».