وضعیت تشیع در تونس

آنچه در پی می‏آید گزارشی کوتاه است از وضعیت شیعیان در این کشور کوچک:

مشخصات کشور تونس

جمهوري تونس کشوری است در شمال آفریقا با مساحت ۱۶۳،۶۱۰ کیلومتر مربع و جمعيتي بالغ بر 11 ميليون نفر.

اين كشور بر کرانه دریای مدیترانه قرار دارد و از غرب با الجزایر و از شرق و جنوب با لیبی هم‌مرز است. پایتخت این کشور شهر "تونس" است.

در سال 1881 فرانسه، تونس را مستعمره خود نمود. با آغاز جنگ جهانی دوم، ارتش آلمان برای تقویت پایگاه متحدین در شمال آفریقا، در تونس نیرو پیاده کرد. در سال ۱۹۴۳ نیروهای ارتش آلمان از تونس عقب‌نشینی کردند و تونس به کنترل متفقین درآمد. اين کشور طی پیمان پاریس که در سال ۱۹۵۶ میلادی امضاء شد، استقلال خود را به دست آورد.

کشور تونس به 24 استان (يا ولایة) تقسيم شده و سه جزیره مهم نيز به نام‌هاي"زمبره"، "قرقنه" و "جربه" دارد.

ریشه‏های تشیع در تونس

حضور تشيع در كشور آفریقایی تونس به همان قرن اول ظهور اسلام برمي‌گردد؛ حتي قبل از زماني كه دولت ادارسه (ادریسی‌ها) در قرن دوم هجری در مراكش و حکومت فاطمیون در مصر و تونس ايجاد شد.

ساكنان اصلي تونس "بربرها" بودند كه از مواليان اهل‌بيت(ع) به شمار مي‌رفتند. شدت اين ولاء به حدي بود كه پس از واقعه جانسوز كربلا، يكي از قيام‌هاي خونخواهي،‌ به وسيله آنان و در تونس فعلي رخ داد. بني‌اميه نيز مشابه آنچه در "قتل‌عام حرّه" در مدينه منوره انجام داده بود را در تونس اعمال كرد.

حکومت شیعیان فاطمی

نخستين خليفه فاطمي «عبيدالله المهدي» نام داشت كه خود را از نسل «محمد بن اسماعيل بن جعفر الصادق(ع)» و از ذريه حضرت فاطمه(س) معرفي كرد. وي در سال 103 با تصرف «اسكندريه» نيت خود را براي فتح مصر آشكار ساخت و سلسله فاطميان را در سال 803 در تونس تشكيل داد كه دامنه آن پس ازمدتي به مصر كشانده شد.

دوران سیاه استعمار و استبداد

در دوران جديد، فرانسه اين كشور را به استعمار كشيد تا سال 1956 كه این کشور داراي استقلال گرديد.

اما بعد از استقلال هم، سیاست "حذف كامل دین اسلام از نظام دولتی و زندگی مردم تونس" دنبال شد. اين سياست ـ به موازات اقدامات «آتاتورک» و «پهلوي اول» در تركيه و ايران ـ به دست «حبیب بورقیبه» در تونس اجرايي گرديد.

در سال 1987 «زین‏العابدین بن‏علي» قدرت را در دست گرفت. وی که دريافته بود سیاست زور برای حذف دین، قابل پیگیری نیست ‌كوشید تا جایی که به حکومت دیکتاتوری‏اش ضرر نرساند فعالیت دینی ـ اسلامی را آزاد بگذارد. به عنوان نمونه، وی به "دانشگاه زیتونه" كه نماد اسلامی كشور تونس به شمار مي‌آيد، توجه جديدی نمود؛ رادیو قرآن راه اندازی کرد؛ به مراکز قرآنی (در حد حفظ و قرائت) کمک می کرد؛ و نيز تلاش می نمود تقید شخصي خود به ظواهر شرع (مانند رفتن به حج) را به مردم نشان دهد.

مذاهب اسلامی

سیاست حاكمان تونس در طول تاریخ این بود كه جز مذهب مالکی، مذهب دیگری رواج پیدا نکند؛ لذا مذهب بيشتر مردم تونس "مالکی" است. مذاهب "تشيع"، "حنفی" و "اباضی" ـ يعني نحله‌اي از خوارج ـ نيز در این کشور زندگي مي‌كنند.

نتيجه اقدامات لائيك حكومت‌ها در تاريخ اين كشور، اين بوده است كه برخي از مسلمان آن ـ عليرغم آنكه بسیار علاقمند به دین و قرآن هستند اما ـ نگاهشان نسبت به دین نگاهي سکولار باشد و مثلا "حجاب" را جزء مسلمات دین ندانند و بی‌حجاب بودن برايشان طبيعي جلوه كند. اما اكنون جرياني ايجاد شده است كه به دنبال زنده کردن تراث تاريخي است و مي‌خواهد از لحاظ علمی بداند كه مثلا فاطمیون که بودند و چه کردند و چه دستاوردهايی داشتند.

تشیع در تونس معاصر

مانند تمامي كشورهاي آفريقا، در تونس نيز سه نوع "محب اهل‏بیت(ع)" وجود دارد:

1. شيعيان كهن.

2. نو شيعه‌ها (مستبصرين).

3. اهل‌سنت دوستدار و موالی اهل‌بيت (ع).

از آنجا كه اكثريت مسلمانان تونس به لحاظ "عقيده"، بشدت علاقمند به اهل‌بيت(ع) هستند و از لحاظ "عمل" نيز پيرو مذهب مالك بن انس ـ كه ‌ نزديك‌ترين مذهب فقهي سني به تشيع محسوب مي‌شودـ مي‌باشند، مي‌توان بسياري از مردم تونس را شيعياني دانست كه از تشيع خود بي‌اطلاع هستند!

اما ـ گذشته از این ريشه‌ها و علایق ـ گروه دوم شيعيان تونس (يعني مستبصران و نوشيعه‌ها) اكنون خود را به دو گروه تقسيم مي‌كنند: "شیعیان مذهبی" و "شیعیان سیاسی".

منظور از شیعیان سیاسی کسانی هستند که جریانات سیاسی آنها را به مذهب شیعه متمايل كرده است. شیعیان مذهبی نيز کسانی هستند که با مطالعه و تحقیق به مذهب شیعه گرویده‌اند.

همچنین تعداد زیادی از شیعیان تونسی در اروپا و آسیا زندگی می‏کنند. «عمادالدین الحمروني» یکی از فعالان شیعه است که در دوران دیکتاتوری بن‏علی "مجمع فرهنگی اهل‏بیت(ع) تونس" را در اروپا تأسیس کرد. تعداد قابل توجهی از طلاب تونسی نیز در "حوزه علمیه قم" و "جامعة المصطفی(ص) العالمیة" در ایران تحصیل می‏کنند.

عاشورا ؛ راز ماندگاری شیعه

يكي از نشانه‌هاي تشيع در قاره سیاه، مراسم ماه محرم است كه به اشكال گوناگون در تونس و ديگر كشورهای آفريقايی وجود دارد و از ارزش خاصی برخوردار است. در تونس از زمان تسلط فاطميان بر اين كشور، مذهب تشيع و سنت‌های آن از جمله مراسم سوگواری ايام عاشورا جزء آيين‌های ‌اجتماعی مردم قرار گرفت؛ به طوريكه عاشورا تا چندی قبل جزء تعطيلات رسمی اين كشور بود.

مردم تونس ـ شیعه و سنی ـ در ایام محرم از هرگونه مراسم شادی مانند جشن عروسی و ختنه‌كنان خودداری می‌كنند. آنها حتي در عزاداري‌هايشان در اين ماه، از خوردن غذاهای رنگين اجتناب‌ می‌كنند و صبح عاشورا نيز به قبرستان‌ها و مزار اموات سرمی‌زنند و معتقدند كه همه ارواح در روز عاشورا كنار قبر خود حضور پیدا می‌كنند و منتظر دیدار بستگان زنده خود هستند.

مردم تونس شب عاشورا با آتش زدن علف‌های خشك و شعله‌ور كردن آنها كه به «اجیجه» شهرت دارد، گلوله‌هایی شلیك می‌كنند و بر این اعتقادند كه این آتش‏ها و روشنایی‏ها موجب شادمانی اطفال كربلا می‌شود. اين سنت، شبيه به شمع‌روشن كردن شيعيان ايران در شام غريبان است كه نوعي همدردي با اطفال امام حسين(ع) محسوب مي‌گردد.

آمار شیعیان تونس

مانند تمامی کشورهای دیگر ـ مخصوصا کشورهای پلیسی و استبدادی ـ آمار دقیقی درباره تنوع اقوام، مذاهب و اقلیت‏ها وجود ندارد.
اما درباره تعداد شیعیان کشور تونس (یعنی کسانی که هم به لحاظ عقیده، هم به لحاظ احکام و هم به لحاظ محبت، پیرو اهل‏بیت(ع) بوده و رسماً شیعه دوازده امامی هستند) دو آمار معتبر زیر منتشر شده است:
1. آمار «مجمع جهانی اهل‏بیت(ع)» در سال 2008 :

مطابق این آمار از جمعیت 10 میلیونی تونس، حدود 196.000 نفر شیعه هستند.

2. آمار انجمن دین و زندگی اجتماعی آمریکا «مؤسسه ‏PEW» در سال 2009 :

مطابق این آمار از جمعیت 10.102.000 نفری تونس، حدود 102.000 شیعه هستند.

پراکندگی جغرافیایی شیعیان تونس

شیعیان تونس بيشتر در جنوب این کشور و مناطقي مانند "قفصه"، "قابس"، "سوسه"، "مهديه" و نيز شهر "تونس" پايتخت اين كشور زندگي مي‌كنند و به تبع رویکردهاي مختلفی كه دارند گاه افراط و تفریط نيز در بين آنان به چشم مي‌خورد؛ اما به شكل كلي، شیعیان تونس، ذهنیتي ساده و بدون غل و غش در ارتباط با اين مذهب دارند و برخي مسائل اختلاف‌برانگیز که بین نخبگان تشيع در كشورهاي اصلي شيعه وجود دارد در اين كشور مطرح نيست.
وجود مستبصر مشهور «دكتر سيد محمد تيجاني سماوي» كه از اهالي شهر "قفصه" يكي از شهرهاي جنوبي كشور تونس است نيز علت گرايش بسياري از تونسي‌ها ـ چه در داخل اين كشور و چه در اروپا ـ به مذهب اهل‌بيت(ع) شده است.
در جولاي سال 2007 هفته‌نامه الوطن تونس ـ كه گفته مي‌شود "گرايش بعثي" دارد ـ  با چاپ مقاله اي با عنوان چگونه شيعه شدند و ... چرا؟ ضمن چاپ عكس نه نفر از شيعيان تونس مانند «تيجاني» و «مبارك بغداش» ، به مسائلي مانند تعريف شيعه، كيفيت انتشار تشيع در تونس، مشكلات شيعيان تونس و ازدواج موقت، پرداخت و تلاش نمود بين مسلمانان تونس فتنه‌انگيزي كند. اين نشريه سپس خواهان اظهار نظر مردم در ارتباط با تشيع از طريق ايميل شد؛ كه به لطف خدا اينگونه توطئه‌ها نيز به شناخت بيشتر مردم و در نتيجه گسترش اين مذهب خواهد انجاميد.
یکی از نگرانی‌های شيعيان تونسی، فرزندان آنها و باصطلاح "نسل جديد" است. اين نگراني با وجود دو تهاجم فرهنگي كه از سوي "غرب" و "وهابيت" عليه اسلام اصيل آغاز شده است جدي‌تر نيز به نظر مي‌رسد.
اکنون و با سقوط حکومت استبدادی بن‏علی، باید دید که پیروان مذهب اهل‏بیت(ع) در آینده تونس چه نقشی را بازی خواهند کرد.


منبع : خبرگزاری اهل‏بیت(علیهم السلام)