این‌که قرآن می‌گوید انسان‌ها نمی‌توانند به یکدیگر ضرر یا سود برسانند، معنایش چیست و آیا با واقعیت منطبق است؟

شیعه نیوز:
پرسش
منظور از «ضرر» در قرآن که می‌گوید «کسی قدرت رساندن نفع یا ضرر به انسان را ندارد» چیست؟
پاسخ اجمالی
قرآن کریم درباره ضرر به مؤمنان می‌فرماید که گمراهان و منحرفان، از ضرر زدن به مؤمنان هدایت‌یافته عاجزند: «اى کسانى که ایمان آورده‌اید! مراقب خود باشید! اگر شما هدایت یافته‌اید، گمراهى کسانى که گمراه شده‌اند، به شما زیانى نمی‌رساند».[1]
همچنین می‌فرماید که ضرر و زیان انسان‌ها، در قلمرو مشیت و خواست خداوند می‌باشد:
«بگو: من مالک سود و زیان خویش نیستم، مگر آنچه را خدا بخواهد [و از غیب و اسرار نهان نیز خبر ندارم، مگر آنچه خداوند اراده کند] و اگر از غیب با خبر بودم، سود فراوانى براى خود فراهم می‌کردم، و هیچ بدى [و زیانى] به من نمی‌رسید من فقط بیم‌دهنده و بشارت‌دهنده‌ام براى گروهى که ایمان می‌آورند! [و آماده پذیرش حقند]».[2]
«بگو: من [حتّى] براى خودم زیان و سودى را مالک نیستم، [تا چه رسد براى شما!] مگر آنچه خدا بخواهد».[3]
ضرر، اسم مصدر، در لغت به معناى نقصانى است که بر چیزی وارد مى‏شود؛[4] مانند آنچه در ضرر مالى گفته مى‏شود.[5] مقصود از ضرر در قرآن، هر گونه ضرری را شامل می‌شود؛ اعمّ از ضرر اعتقادی، یا آن‌که ضرر در راه خیر، در بدن، مال، عنوان و فرزند باشد.[6]
چند نکته درباره آیات فوق:
الف. آیات ذکر شده در حقیقت اشاره به توحید افعالى دارند؛ یعنی در این عالم همه چیز به خدا باز می‌گردد، و هر کار از ناحیه او است، او است که با حکمتش مؤمنان را پیروزى می‌دهد و او است که با عدالتش منحرفان را مجازات می‌کند.
بدیهى است که این منافات با آن ندارد که خداوند به ما نیروها و قدرت‌هایى داده است که به‌وسیله آن مالک قسمتى از سود و زیان خویش هستیم و می‌توانیم درباره سرنوشت خویش تصمیم بگیریم، به تعبیر دیگر؛ این آیه نفى مالکیت «بالذات» را می‌کند نه «بالغیر» را و جمله «إِلَّا ما شاءَ الله» قرینه روشنى بر این موضوع است.[7]
ب. قرآن نمی‌گوید که هیچ انسانی نمی‌تواند به دیگری ضرر برساند، بلکه می‌گوید بدون اجازه خدا نمی‌تواند چنین ضرری را برساند و البته گاه خدا به دشمنان خویش نیز چنین اجازه‌ای می‌دهد.

[1]. مائده، 105.
[2]. اعراف، 188.
[3]. یونس، 49.
[4]. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج ‏7، ص 7، قم، هجرت، چاپ دوم، 1410ق.
[5]. همان.
[6]. مصطفوى، حسن‏، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج 7، ص 27، بیروت، قاهره، لندن‏، دار الکتب العلمیة، مرکز نشر آثار علامه مصطفوی،‏ چاپ سوم.
[7]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏8، ص 308، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

آیات مرتبط

سوره البقرة (102) : وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَىٰ مُلْكِ سُلَيْمَانَ ۖ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَٰكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ ۚ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّىٰ يَقُولَا إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَكْفُرْ ۖ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ ۚ وَمَا هُمْ بِضَارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ ۚ وَيَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ ۚ وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ ۚ وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ ۚ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ
سوره آل عمران (111) : لَنْ يَضُرُّوكُمْ إِلَّا أَذًى ۖ وَإِنْ يُقَاتِلُوكُمْ يُوَلُّوكُمُ الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يُنْصَرُونَ
سوره آل عمران (120) : إِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِهَا ۖ وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لَا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئًا ۗ إِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ
سوره آل عمران (160) : إِنْ يَنْصُرْكُمُ اللَّهُ فَلَا غَالِبَ لَكُمْ ۖ وَإِنْ يَخْذُلْكُمْ فَمَنْ ذَا الَّذِي يَنْصُرُكُمْ مِنْ بَعْدِهِ ۗ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ
سوره النساء (113) : وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَمَا يُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ ۖ وَمَا يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْءٍ ۚ وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ ۚ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا
سوره المائدة (42) : سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ ۚ فَإِنْ جَاءُوكَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ ۖ وَإِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْئًا ۖ وَإِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ
سوره الأنعام (17) : وَإِنْ يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلَا كَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ ۖ وَإِنْ يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
سوره يونس (107) : وَإِنْ يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلَا كَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ ۖ وَإِنْ يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلَا رَادَّ لِفَضْلِهِ ۚ يُصِيبُ بِهِ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ ۚ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ
سوره فاطر (2) : مَا يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلَا مُمْسِكَ لَهَا ۖ وَمَا يُمْسِكْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ ۚ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

T