برادری برای شاهنامه در وصف امیرالمؤمنین(سلام الله علیه)

به گزارش خبرآنلاین، «علی‌نامه» منظومه‌ای‌ است بازمانده از قرن پنجم که تنها 60 سال پس از خلق شاهنامه به مقابله با آن برخاسته است و اکنون تصحیحی از آن نسخه توسط مرکز پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است. شاعر این منظومه 11هزار بیتی که ربیع نام دارد، ضمن احترام به فردوسی و اثر هنری‌اش، شاهنامه را غیر واقعی می‌داند و در مقابل آن «حماسه راستین» را ارائه می‌کند آن هم در قالب جنگ‌های امام علی علیه السلام.

بنابراین گزارش، مأخذ تاریخی «ربیع» روایات ابومخنف لوط بن یحیی است که دو کتاب درباره جنگ‌های جمل و صفین داشته است. با این که این کتاب‌ها به ما نرسیده است، از دیگر روایات و قرائن مختلف می‌توان دانست که شاعر علی‌نامه تا حدودی به متن تاریخ وفادار بوده است و به این لحاظ شعر او در باب تاریخ جنگ‌های جمل و صفین کتابی ارزشمند به حساب می‌آید.

به اعتقاد کارشناسان، زبان شعر در این منظومه نیز بسیار کهن است و گنجینه‌ای است از واژگانی که امروز مهجور و فراموش شده اند و حتی در کتب همان عصر هم به سختی می‌توان مشابهتی برای آن‌ها یافت. به لحاظ دستوری بدیع و شیوهای بیانی نیز نکاتی در خور توجه در این منظومه یافت می‌شود.

همچنین وزن منظومه دقیقاً وزن شاهنامه فردوسی است؛ یعنی «فعولن فعولن فعولن فعل». شاعر عروض را در حد عصر خود می‌شناسد و به آن پایبند است؛ اما برخی ویژگی‌های سبکی از یکسو و اشتباهات کاتب از سویی دیگر سبب شده‌ در صفحات منظومه خطای فاحش عروضی دیده شود و البته در ابیات اندکی نیز کار از دست شاعر در رفته و بیت به واقع موزون نیست.

بنابراین گزارش، خود شاعر می‌گوید، علی‌نامه را به تقلید و در جواب شاهنامه سروده است و با توجه به فاصله زمانی اندکش با فردوسی و این که اولین کسی است که شاهنامه را استقبال کرده و جواب داده در اوج اهمیت است. فردوسی در 420 رحلت کرده است و علی نامه در 482 سروده شده:
چو آمد به سر نظم‌ این‌ سعد فال‌
دو و چارصد بود و هشتاد سال‌

پرکاربردترین نام در این منظومه نام‌های مختلف امیرالمؤمنین(سلام الله علیه) چون علی، حیدر و ... است. پس از آن نام پیامبر(صلی الله علیه و اله و سلم) به کرات دیده می‌شود که عمدتاً در مواردی است که گفته‌ای از ایشان نقل می‌شود یا چیزی به آن حضرت منسوب می‌شود. مهمترین قهرمانان مثبت علی نامه یعنی آنان که طرفدار امیرالمؤمنین هستند، «مالک اشتر، عمار، عبدالله بن عباس، محمد بن ابوبکر، محمد حنفیه[بن علی بن ابیطالب]، امام حسن(سلام الله علیه)، امام حسین((سلام الله علیه)، عباس بن علی(سلام الله علیه)، عثمان بن علی، عثمان بن حنیف، ابن عمار، ابراهیم ابن مالک، اشعث بن قیس، قنبر، عبدالله بن عفیف، احنف بن قیس، جریر، شریح، ام سلمه و شهربانو» می‌باشند. قهرمانان مخالف امیرالمؤمنین(سلام الله علیه) نیز عبارتند از «ابوبکر بن ابی قحافه، عمر بن خطاب، عثمان بن عفان، معاویه، عمرو بن عاص، مروان، مغیره، ولید بن عتبه، ابوهریره، ابوموسی اشعری، سعد وقاص، عبدالرحمان بن عوف، خالد، عایشه، طلحه، زبیر، عبدالله بن زبیر، مصعب بن زبیر، ابن طلحه، امیر یمن، ژعبدالله عامری، عوف بن نصر یا نصر بن عوف، عبدالله بن عمرسراقه، قعقاع،کرنب یا کریب، ابن خدیج، مسلمه، عبیدالله بن فضل، ابن خالد، ابو الاعور، هلال بن علقمه، یزید بن معاویه.»

این آغاز یکی از بلندترین خطبه های حضرت علی(سلام الله علیه) در منظومه است:
علی رفت بر منبر اندر زمان
ثنا گفت بر ایزد کامران
ز بعد ثنای جهان آفرین
ابر مصطفا کرد صد آفرین
یکی خطبه کرد آن گزین عرب
که ماندند خلقان ازو در عجب

در این منظومه به داستان‌های فرعی نیز پرداخته شده است به طور مثال از اتفاقات جالب مربوط به زنان، داستانی است که در پایان جنگ جمل روی می‌دهد. عایشه اسیر شده ولی امیرالمؤمنین علیه السلام به احترام پیامبر(صلی الله علیه و اله و سلم) او را محترم می‌دارد و عزم می‌کند که عایشه را به مدینه بازگرداند. محمد بن ابی بکر را -که از یاران وفادارش است و از سویی برادر عایشه هم محسوب می‌شود- مأمور این کار می‌کند و سپاهی به او می‌دهد که همگی دخترانی‌اند زره پوش و نقابدار و به هیأت مردان. هیچ کس هم از این راز با خبر نمی‌شود مگر وقتی که این سپاه عایشه را با تکریم تمام به مدینه می‌رساند و عایشه باز بنا بر ناسازی می‌گذارد که «علی حرمت مرا حفظ نکرد و مرا با مردانی بیگانه تنها نهاد». در این هنگام دختران نقاب از چهره بر می‌گیرند و ظرافت کار امیرالمؤمنین(سلام الله علیه) را آشکار می‌سازند.

شایان ذکر است تصحیح کتاب علی‌نامه از سوی مرکز میراث مکتوب به همت رضا بیات و ابوالفضل غلامی منتشرشده است.