شیعه نیوز:
پاسخ اجمالی
از نگاه شیعه فقط انبیا و جانشینان آنها، دارای مقام عصمت مصطلح؛ یعنی منزه بودن از هر گونه سهو و نسیان و عصیان در کل عمر، در مراحل فهم و ابلاغ و اجرای وحى (دین إله) هستند و غیر از آن بزرگواران هیچ کس از چنین مقامی برخودار نیست. گر چه ممکن است برخى دیگر از انسانها نیز به مقام کمال انسانیت بار یافته و بهرهاى از ولایت الاهى و عصمت نسبى برخوردار گردند. چنانچه برخى امام زادگان مثل حضرت زینب، على بن جعفر الصادق، حضرت معصومه ( علیه السلام ) و برخى علما ی وارسته بدین مقام بار یافتهاند.
از این رو غیر از حضرت زهرا ( علیه السلام ) که به عنوان "عترت و اهل بیت" معرفى شدهاند، هیچ یک از مادران ائمه ( علیه السلام )، از مقام عصمت (به آن معناى عالى) برخوردار نبودهاند. به خصوص که برخى از ایشان کنیزکانى بودند که پس از اسارت، به جامعه ی اسلامى راه یافته و فیض راهیابى به بیت وحى و تطهیر در این بیوت و آمادگی برای حمل از معصوم ( علیه السلام ) و تولد معصومی دیگر را تحصیل نموده اند؛ یعنی در بخشى از عمر خود، مسلمان و چه بسا موحّد نبودهاند. از جمله این دسته - بنا به نقل تواریخ - مادر امام زمان ( عجه الله تعالی فرجهم الشریف ) است. پس ایشان معصوم به آن معناى مصطلح نبوده و مقام ایشان همسان مقام اهل بیت ( علیه السلام ) نیست، لیکن در خانه ی امام، طهارت و قابلیت لازم براى تولد منجى بشریت ( عجه الله تعالی فرجهم الشریف ) یافتهاند و در ایام بارورى و حمل و شیردهى و تربیت موعود بشریت از کمال خلوص و طهارت برخوردار بودهاند.
پاسخ تفصیلی
"عصمت" در لغت به معناى مصون و محفوظ بودن و در اصطلاح به معناى مصون و محفوظ بودن از خطا و لغزش و گناه است. این مصونیت از خطا و عصیان دو گونه فرض است. الف: مصونیت و معصومیت کلى، در تمامى ادوار عمر (از بد و تولد تا آخر) از تمامى سهو و نسیان و عصیان و خطا در فراگیرى و تعلیم و اجرا ی دین الاهى. این امر تنها در انبیا و ائمه ( علیه السلام ) تحقق یافته و بر تحقق آن در دیگران، (غیر از مَلَک)، دلیلى نداریم.[1] اما عصمت نسبى، قابل شدت و ضعف و در افراد مختلف، متفاوت و متغیّر است و در امور دین چه بسا پس از تلاشها و ریاضتها و تهجدهاى عدیده تا حدودى فراهم و به واسطه ی همانها حفظ مىگردد، بدون این که تضمینى براى حفظ آن تا آخر عمر باشد. از این رو عصمت نسبى را با توجه به شدت و ضعف آن مىتوان به سایرین نیز نسبت داد. از این حالت در افراد عادى با عنوان "ملکه ی عدالت" یاد مىشود؛ یعنى شخص به گونهاى است که لغزش عمدى و کبیره از او دیده نمىشود.
شیعه براى هیچ کس جز انبیا ( علیه السلام ) و اهل بین عصمت و طهارت (حضرت زهرا و 12 امام) عصمت کلیه را قایل نیست. در عین این که کمال احترام را براى امام زادگان و وابستگان به آن بزرگواران و نیز علمای وارسته و فاضل قایل است و هیچ نسبت گناه یا کار ناپسندى را نسبت به آنان روا نمىدارد.
پس نفى عصمت کلیه از سایرین، به معناى نسبت گناه یا تهمت به ایشان نیست.
در مورد مادران ائمه ( علیه السلام ) و خواهران و سایر برادران ایشان نیز چنین است؛ یعنى عصمت به آن معناى عالى، به آنها نسبت داده نمىشود، چنان چه نسبت دادن عصیان و طغیان نیز به ایشان مطرود است. در مورد مادران ائمه ( علیه السلام ) از جمله مادر امام زمان ( عجه الله تعالی فرجهم الشریف )، همین امر جریان دارد؛ زیرا بنا به نقل تواریخ، ایشان امهاى (کنیزی) بودند که بنا به نقلى: "ملیکه (صیقل) دختر یشوعا فرزند قیصر روم و مادرش از نوادگان شمعون بن حمون بن صفا، وصى عیسى ( علیه السلام ) بوده و به عنوان اسیر، توسط امام هادى ( علیه السلام ) براى امام حسن عسکرى ( علیه السلام ) خریدارى گردیده است." و بنا به نقلى دیگر: "کنیزکى در منزل حکیمه بنت على الهادى ( علیه السلام ) بوده که توسط این خواهر به برادرش بخشیده شده است." و به هر حال بخشى از عمر خویش را مسلمان نبوده و پس از اسارت و ورود به بیت وحى مسلمان شده و تربیت اسلامى یافته و از ارجاس شرک تطهیر گشته و شایستگى همسرى معصوم ( علیه السلام ) و باردارى و تولد معصومى دگر را یافتهاند. چنان چه سرنوشت برخى دیگر از مادران ائمه ( علیه السلام ) نیز چنین است.[2]
در عین حال شکى نیست که مادر معصوم بودن، لیاقت و شایستگى وافرى را طالب و خود امتیازى والاست. بلکه طهارت رحم مادران، یکى از امتیازات ائمه ( علیه السلام ) محسوب مىگردد. از این رو در زیارت معصومین ( علیه السلام ) شهادت مىدهیم که: "خداوند شما را با عنایت خود از اصلاب مطهر منتقل نمود و از ارحام مطهرات پدید آورد به گونهاى که پلیدىهاى جاهلیت و فتنههاى خودپرستى شما را آلوده نکرد. شما پاک و منزهید، منشأ شما (پدران و مادران شما) نیز پاک و منزهند..."[3] در زیارتنامه ی مخصوص به ایشان ( علیه السلام ) در سامرا نیز چنین آمده است:
سلام بر مادر امام و به ودیعت گیرنده ی اسرار الاهى و حمل کننده شریف ترین انسانها، سلام بر تو اى راستگوى مورد رضایت... سلام بر تو اى پاکیزه ی پرهیزگار... من شهادت مىدهم که تو کفالت امام مهدى ( عجه الله تعالی فرجهم الشریف ) را به خوبى انجام داده و امانت را ادا نمودهاى... پس خدا از تو خشنود باشد تو را راضى نماید و بهشت را منزل و جایگاه تو نماید، پس این عطایا و اولیتها که خدا به تو عنایت نموده، گواراى وجود باشد."[4]
نتیجه این که والده ی حضرت حجت ( عجه الله تعالی فرجهم الشریف ) به آن معنایى که در 14 معصوم ( علیه السلام ) مصطلح است، معصوم نبوده، لکن پس از ورود به خانه ی معصوم (امام حسن عسکرى) از عصمت نسبى برخوردار گشتهاند، تا قابلیت حمل معصوم ( عجه الله تعالی فرجهم الشریف ) و شیردهى و کفالت او را از آنِ خود نموده و بر سایر زنان شرافت یافتهاند و براى ائمه ( علیه السلام ) و شیعیان از احترام و جایگاه ویژهاى برخوردارند.
منابع و مآخذ:
[1] ر.ک: مصباح یزدى، معارف قرآن، ج 4 و 5 (راه و راهنماشناسى)، ص 212 - 147؛ آموزش عقاید، ج 2، ص 260 - 232، درس 26 - 24.
[2] قمى، شیخ عباس، منتهى الامال، ص 1050 - 1044 و ص 940 و... .
[3] قمى، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، زیارت ائمه ی بقیع ( علیه السلام )، نیز سایر زیارات.
[4] همان، زیارت والده ی حضرت قائم ( عجه الله تعالی فرجهم الشریف ).
T