سایر زبان ها

شهروند خبرنگار

صفحه نخست

سرویس خانواده شیعه

سرویس شیعه شناسی

سرویس عکس

سرویس فیلم

صوت

سردبیر

صفحات داخلی

فرق «افق مبین» و «افق اعلی» از نظر مفسران و عارفان چیست؟

بسیاری از مفسران معتقدند که «افق مبین» و «افق اعلی» دو اصطلاح‌اند که در حقیقت بیانگر یک واقعیت‌اند. افق مبین(افق روشن) به معناى ناحیه‌ی ظاهر است، اما ظاهراً اشاره به «بِالْأُفُقِ الْأَعْلى‏»؛ یعنی بلندترین افق دارد.
کد خبر: ۱۹۷۶۰۱
۱۱:۲۵ - ۳۱ شهريور ۱۳۹۸

شیعه نیوز:
پرسش
«افق مبین» و «افق اعلی» که از هر دو در قرآن کریم یاد شده، تفاوتشان از دیدگاه مفسران و اهل عرفان چیست؟
پاسخ اجمالی
بسیاری از مفسران معتقدند که «افق مبین» و «افق اعلی» دو اصطلاح‌اند که در حقیقت بیانگر یک واقعیت‌اند. افق مبین(افق روشن) به معناى ناحیه‌ی ظاهر است، اما ظاهراً اشاره به «بِالْأُفُقِ الْأَعْلى‏»؛ یعنی بلندترین افق دارد.
معنای «افق مبین» این است که رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم )، جبرئیل را به صورت اصلی‌اش در آن سمتی که خورشید طلوع می‌‏کند که همان «افق اعلى» است، دیده بود.
بنابر این «بِالْأُفُقِ الْأَعْلى‏» یعنى افق مشرق، و منظور از اعلى سمت مشرق در روى زمین است.
برخی از مفسران معتقدند؛ منظور از «افق اعلی» ممکن است مشاهده به چشم دل، و «افق مبین» ذهن سرشار پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) باشد که مثل آئینه درخشان است و جبرئیل بر قلب مطهرش نازل ‌شده او را می‌بیند و وحى الهى را درک می‌کند.
در تفسیری عرفانی از این آیات نیز گفته شده است که «افق مبین» نهایت تکمیل نفس است در علوم نظرى و ملکات علمى، در تطور(تکامل) قلبى به نوعى که دل عارف هم مرآت اسرار غیب باشد، و هم تماشاگه عالم شهادت.
اما «افق اعلى» عبارت از نهایت مقام روح است که آن‌را مقام واحدیّت و حضرت الهیّت و الوهیّت می‌نامند.
پاسخ تفصیلی
حضرت جبرئیل امین( علیه السلام ) هنگام ابلاغ وحی معمولاً به صورت انسانى خوش‌چهره بر پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) ظاهر می‌شد، و پیام الهى را به ‌حضرتشان ابلاغ می‌نمود، اما در دو آیه از قرآن دو تعبیر «افق مبین» و «افق اعلی» آمده است که بیشتر مفسران معتقدند این تعابیر بیانگر آن است که جبرئیل دوبار بر پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) در چهره اصلی‌اش ظاهر گشت.
در این تفسیر، دو اصطلاح «افق مبین» و «افق اعلی» در حقیقت بیانگر یک واقعیت‌اند.
کلمه «افق مبین»[1](افق روشن) به معناى ناحیه‌ی ظاهر است، و ظاهراً اشاره به آیه «وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلى‏»؛[2] یعنی بلندترین افق دارد.
معنایش این است که پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) جبرئیل را که در افق مبین، و ناحیه‌ی ظاهر قرار داشت دید، و آن همان افق اعلى است، افقى که بلندتر از سایر افق‌‏ها است. البته بلندى به معنایى که مناسب با عالم ملائکه است.[3]
بنابر این «بِالْأُفُقِ الْأَعْلى‏» یعنى افق مشرق، و منظور از اعلى سمت مشرق است در روى زمین بوده و سمت مشرق بالاتر از سمت مغرب است.[4] چون خورشید از این افق صعود می‌کند.
می‌گویند: جبرئیل همیشه به صورت انسان‌ بر پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) نازل می‌شد، حضرت از او خواست که به صورت اصلى خودش بر او نازل شود. جبرئیل نیز دوبار خودش را به صورت اصلى نشان داد، یک‌بار در زمین و بار دیگر در آسمان، هنگامى که حضرت در غار حراء بود جبرئیل از طرف مشرق و در افق اعلی بر حضرت ظاهر شد، و تمام سطح افق تا مغرب را پوشاند که پیامبر بر اثر آن غش کرد و افتاد، آن‌گاه جبرئیل به صورت انسانى ظاهر شد و حضرت را در آغوش کشید.[5]
برخی نیز می‌گویند؛ دفعه دوم در آسمان در شب معراج نزدیک «سدرة المنتهى» بود، در حالی‌که جبرائیل در افق بالاترى قرار داشت.[6]
برخی از مفسران، با ذوق عرفانی به این مسئله نگریسته و معتقدند؛ منظور از «افق اعلی» ممکن است مشاهده به چشم دل باشد، و «افق مبین» ذهن سرشار پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) باشد که مثل آئینه درخشان است و جبرئیل بر قلب مطهرش نازل ‌شد او را می‌بیند و وحى الهى را درک می‌کند.
دلیل بر این معنا آیه شریفه: «قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‏ قَلْبِکَ‏».[7] و آیه «إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلى‏ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ»،[8] است.[9]
این افق مبین نمی‌‏تواند هیچ‌یک از آفاق زمین و فضاى جهان که آفتاب و ستارگان در آن طلوع و غروب می‌نمایند باشد؛ زیرا این آفاق دریابنده و منعکس کننده انوار حسى است که خود آنها شعاع‌هایى از عقل و اراده برتر می‌باشند؛ برتر و وسیع‌تر از این آفاق، افق ذهن انسان است که در آن هزارها خورشید و ستارگان با حساب و دقت و بررسی‌‏هاى علمى، می‌درخشد، و این فروغ‌هاى ذهن، شعاع و پرتوى از حضرت جبرئیل است که به صورت الهام و کشف بر اذهان مستعد و ناآلوده می‌تابد.
افق ذهنى، می‌تواند دریافت کننده و تاباننده جوهر عقل و علم باشد که هیچ‌گونه ناهنجارى در قواى ادراکى، و اختلالى در اقشار بدنى و عصبى و نفسانی‌اش نباشد و پرده‌‏هاى تقالید و اوهام ذهنش را تیره نساخته باشد: «وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ». و حجاب‌‏هاى اصطلاحات و معارف محدود آن‌را نپوشانده و برتر از همه آنان باشد: «وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلى»، تا آن حقیقت اعلى را بنگرد و آن‌را بنمایاند: «وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ».
توضیح این‌که: در میان اذهان بشر، ذهن‌هاى سالمى که دچار اختلال‌ها و پوشش‌هاى اوهام و تقالید و آثار محیط نباشد، بس اندک است. آن ذهن‌‏هاى پاک و درخشان و درّاک نیز در میان دیوار معلومات اکتسابى محدود می‌گردد و در پرده مفاهیم و اصطلاحات و عناوینى که نمایاننده جزئى از اسرار و مظاهر وجود است، پوشیده می‌شود.
معلومات محدود، مانند چراغى در فضاى وسیع است که پیرامون چراغ دار را اندکى روشن می‌دارد، ولى خود حجاب ماوراء است. مفاهیم و اصطلاحات که نمایاننده حد ادراک است، حقیقت و عظمت ادراک شده را چنان محدود می‌نماید که آن‌را دگرگون می‌‏نمایاند. مگر عنوان‌ها و نام‌هاى متعارف مانند: انسان، عقل، حیوان، گیاه، آسمان، زمین، خورشید و ... نشان دهنده وجود واقعى آنها است؟! مگر اصطلاحات علمى مانند: وجود، ماهیت، ماده، طبیعت، فضا، نور، قوه، و ... نمایاننده حقایق وجود آنها می‌باشد؟!
این اصطلاحات و عناوین نشان‌گر ادراک محدود علمى است که واقعیات و حقایق و جلال و جلوه‌‏هاى عالم را محدود می‌سازد و پرده‌‌اى بر روى ذهن فطرى می‌کشد که چشم باطن به تماشاى داخل آن سرگرم و از دیدن وراء آن ناتوان می‌شود. آفاق این‌گونه اذهان که گرفتار پوشش‌ها، یا نوعى «جنون» است؛ چون عالى و مبین نیست، جوهر عقل و علم به صورت اصلى در آن طلوع نمی‌‏نماید. افق عالى و مبین آن ذهن وسیع و درخشانی است که انواع حجاب‌ها را از میان برداشته و از سطح عالى نفسى برآمده است که از ریشه‌‏ها و مواریث فضیلت و تقوا و قواى موزون درونى تکوین یافته، و بدنى سالم و قوى آن قواى سالم را در برگرفته باشد. حکمت و رحمت پروردگار این شرایط روحى و جسمى را در وجود محمد( صلی الله علیه و آله و سلم ) و دیگر پیامبران( علیه السلام ) با درجات مختلف پدید آورد، تا در مرتبه اول، وحى خداوند را صریح و روشن بشنوند و ابلاغ نمایند، و در مرتبه برتر فرشته وحى را به صورت تمثل یافته‏‌اى بنگرند. انجذاب شدیدتر آن‌حضرت به سوى افق اعلى و تسلط آن بر حواس و خیال و همه قوا و لوازم بدنی‌اش، تا آن‌جا رسید که با چشم عقلى آن مبدأ وحى و جوهر عقل را به صورت اصلی‌اش دید. انجذاب به این افق مبین و اعلى، و دیدن مبدأ وحى و شدید القوى، به صورت اصلى، مخصوص کمال نبوت و ختم آن بود.
لذا این رؤیت و مشاهده نمی‌تواند با چشم ظاهر باشد؛ زیرا چشم ظاهر قابلیت و توانایى دیدن حقیقت عقلى و روحانى را ندارد. آنچه چشم ظاهر می‌‏بیند انعکاس صورت موجود به وسیله نور در بینایی است، نه عین صورت خارجى آن، پس از انعکاس اولى، هر گاه بیننده بخواهد همان صورت را بدون واسطه بینایى و تقابل با صورت خارجى در ذهن، می‌نگرد و هر چه قدرت ذهن بیشتر باشد صورت‌هاى محسوس در آن آشکارتر و مشهودتر می‌شود. صورت‌هاى عقلى چون برتر از مقدار، حدود و نور محض است دیدن آنها مانند محسوسات مشروط به تقابل حسى و انعکاس نور نیست.
صورت عقلى را چشم عقلى و بصیرت و ضمیر بینا مشاهده می‌نماید، در این‌گونه مشاهده اشتباه و انحراف و کج‌بینى راه ندارد: «ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأى‏، ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغى»،[10] چون در میان شاهد و مشهود فاصله دور و نزدیک و انعکاس و انکسار و لغزش و انحراف شعاع نیست و بیننده در افق مبین است.[11]
عارفان اما معتقدند که «افق مبین» نهایت تکمیل نفس[12] است، در علوم نظرى و ملکات علمى، در تطور(تکامل) قلبى به نوعى که دل عارف هم مرآت اسرار غیب باشد، و هم تماشاگه عالم شهادت.[13]
اما «افق اعلى» عبارت از: نهایت مقام روح است که آن‌را مقام واحدیّت[14] و حضرت الهیّت و الوهیّت[15] می‌نامند.[16]

[1]. تکویر، 23. «وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبین».
[2]. نجم، 7.
[3]. طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏20، ص 219، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.
[4]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏9، ص 262، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.
[5]. همان.
[6]. رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق، حکمت‏، علی اصغر، ج ‏9، ص 356، تهران، امیر کبیر، تهران، چاپ پنجم، 1371ش؛ بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج ‏13، ص 372، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1361ش.
[7]. بقره، 79.
[8]. شعراء، 192 – 194.
[9]. طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏14، ص 13- 14، تهران، اسلام، چاپ دوم، 1378ش.
[10]. نجم، 11 و 17.
[11]. طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، ج ‏3، ص 200- 203، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ چهارم، 1362ش.
[12]. ر. ک: 25150؛ 37385؛42520؛ 33954.
[13]. اصطلاحات صوفیان مرآت عشاق، محقق، مصحح، سلیمانى، مرضیه،‏ متن، ص 36، تهران، علمى فرهنگى، چاپ اول، 1388ش.‏
[14]. ر. ک: 31818
[15]. ر. ک: 90225
[16]. کاشانی، عبد الرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ص 53، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1426ق.

 

T

ارسال نظرات
نظرات حاوی عبارات توهین آمیز منتشر نخواهد شد
نام:
ایمیل:
* نظر: