چرا اصحاب جمل با حضرت على ( علیه السلام ) جنگ کردند؟

شیعه نیوز:
پاسخ اجمالی

با ملاحظه‏ مستندات تاریخى، علل جنگ جمل را از دیدگاه طرفین درگیر بررسى و سپس قضاوت مى‏کنیم:

الف. علل جنگ ازدیدگاه اصحاب جمل

1. در فرازهایى از خطبه‏هاى موجود عایشه و طلحه، مهم ترین علت جنگ جمل خونخواهى عثمان بیان شده است. مضافاً این که این عده على‏ ( علیه السلام ) را مسئول قتل عثمان مى‏دانستند.
2. برخى از علماى معتزله معتقدند که عایشه و یارانش، قصد امر به معروف و نهى از منکر داشته‏اند.
3. طلحه، علت دیگرى را که در واقع در راستاى علت قبلى است، ذکر مى‏کند و آن هم اصلاح امّت رسول اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و رواج طاعت الاهى است.
4. خلافت و رهبرى على ( علیه السلام ) مطابق با رویه‏ى خلفاى سابق نبوده، پس مشروعیت نداشته است.
5. على ( علیه السلام ) در کارهایش با طلحه و زبیر مشورت نمى‏کرد.

ب: علل جنگ از دیدگاه على ابن ابی طالب ( علیه السلام ) و یارانش:

1. قدرت‏طلبى طلحه و زبیر: امیرالمؤمنین على ( علیه السلام ) در خطبه‏ى 148 نهج البلاغه مى‏فرمایند: هر کدام از طلحه و زبیر امیدوار است حکومت را به دست آورد.
2. عهد و پیمان شکنى: على ( علیه السلام ) در بیاناتى ضمن اعلان آماده باش براى جنگ، این دو را متهم به پیمان شکنى نمودند.

3.کینه و کدورت دیرینه: این نکته قابل انکار نیست که کینه هایی نسبت به علی( علیه السلام ) وجود داشته است. امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) ریشه‏هاى آن را چنین برمى‏شمرد: الف: اختصاص اخوت پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) به على ( علیه السلام ). ب: برترى على ( علیه السلام ) بر ابوبکر. ج: مسدود نشدن "باب على" به مسجد پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ). د: دادن پرچم فتح خیبر به دست على ( علیه السلام ). همچنین طلحه و زبیر امیدوار بودند که على با آنها در امور مشورت نموده و بخشى از حکومت را به آنها واگذار نماید که هیچ کدام تحقق نیافت و موجب عناد با على ( علیه السلام ) شد.

4. نفاق: دورویى، از دیگر علل مى‏باشد که على ( علیه السلام ) به آن اشاره نموده است.
5. از بین بردن امنیت جامعه ی اسلامى: مصداق بارز این علت، حمله‏ى اصحاب جمل در بصره به خزانه‏ى بیت المال و کشتن عده‏اى از مردم بود.
6. سرپوش گذاشتن بر عملکرد خویش: در این رابطه امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) در خطبه‏ى 137 نهج البلاغه مى‏فرمایند: آنها انتقام خونى را مى‏خواهند که خود ریخته‏اند.
   پاسخ تفصیلی

براى بررسى علل وقوع جنگ جمل و پژوهش در این راستا، لازم است که به ادله‏ى طرفین درگیر در جنگ نظرى افکنده شود و سپس آنها را با واقعیات تاریخى سنجیده و قول صحیح را برگزید.ابتدا به طور اجمال ادله و علل جنگ از دیدگاه اصحاب جمل و رؤساى آن را مورد بررسى قرار مى‏دهیم:

الف: علل جنگ جمل از دیدگاه اصحاب جمل

1. عایشه بعد از بیعت مردم با على ( علیه السلام ) در اجتماع مردم مکه حضور یافت و چنین گفت: اى جمعیت مسلمانان همانا عثمان مظلوم کشته شد.[1] این سخن عایشه ظاهراً سنگ بناى مخالفت وى با امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) شد و غالباً این علت به عنوان بهانه‏ى اصلى خروج عایشه و اعوانش علیه امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) مطرح مى‏شود و چون آنها على ( علیه السلام )را سبب اصلى قتل عثمان مى‏دانستند، از این رو علیه او قیام نمودند.
2. برخى از علماى معتزله معتقدند که عایشه و یارانش قصد امر به معروف و نهى از منکر داشته‏اند.[2]
3. طلحه در خطبه‏اى که بین مردم بصره ایراد نمود چنین وانمود کرد که قیام او براى خلافت و ملک نبوده است، بلکه او قصد دارد از مردم بصره کمک بگیرد تا همگى براى اصلاح امت پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) کوشش کنند و طاعت خدا را رواج دهند.[3]

همان طور که ذکر شد، به طور عموم در اکثر خطبه‏هایى که از عایشه و طلحه نقل شده است، قتل عثمان و خونخواهى او مهم ترین علت پیمان شکنى ذکر گردیده است، امّا به موارد دیگرى نیز مى‏توان اشاره نمود. از جمله این که طلحه، حکومت على ابن ابی طالب ( علیه السلام ) را مطابق با رویه‏ى خلفاى سابق نمى‏دانست و به این که على ( علیه السلام ) با او در کارها مشورت نمى‏نمود، معترض بود.[4]

ب: علل جنگ از دیدگاه على ابن ابی طالب ( علیه السلام ) و اصحابش

قبل از بیان علل آغاز جنگ جمل از دیدگاه على ( علیه السلام ) به یک نکته‏ى مهم - یعنى عاملان اصلى جنگ - باید توجه کنیم. امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) در خطبه‏ى 172 نهج البلاغه مى‏فرمایند: "... طلحه و زبیر همسر رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) را به همراه خود مى‏کشیدند چونان کنیزى را که به بازار برده فروشان مى‏برند"[5]. از این سخن مولا به خوبى متوجه مى‏شویم عامل انسانى مهم جنگ جمل، کسى جز طلحه و زبیر نبوده، و عایشه در این بین بیشتر مورد سوء استفاده قرار گرفته است.

علل جنگ از زبان امیرالمؤمنین على ( علیه السلام )

1. قدرت طلبى طلحه و زبیر: ایشان در خطبه‏ى 148 نهج البلاغه چنین توضیح مى‏دهند: "ر کدام از طلحه و زبیر امیدوار است که حکومت را به دست آورد و دیده به آن دوخته و رفیق خود را به حساب نمى‏آورد.[6]
2. عهد و پیمان شکنى: ایشان در خطبه‏اى ضمن فرمان آماده باش به مردم مى‏فرمایند: "مانا طلحه و زبیر بیعت و عهد را نقض کرده و عایشه را از خانه‏اش بیرون کشیده‏اند تا فتنه به پا کنند و خونریزى راه بیاندازند".[7]
3. کینه و کدورت دیرینه: این نکته قابل انکار نیست که کینه هایی نسبت به علی( علیه السلام ) وجود داشته است. از این رو امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) سابقه‏ى این امر را در مواردى بر مى‏شمارد، از جمله اینکه: الف: چون پیامبر مرا بر پدر عایشه برترى داده بود. ب: چون پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) مرا به اخوت با خویش مختص نموده بود. ج: چون خداوند دستور داد که همه‏ى ابواب منتهى به مسجد بسته شود حتى باب پدر عایشه، اما باب من بسته نشد.

د: چون در روز خیبر رسول اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) پرچم را بعد از این که به دیگران داد آن را به من دادند و من نیز پیروز شدم موجب غمگین شدن آنان گردید و....[8]

علاوه بر این، طلحه و زبیر ؛ امیدوار بودند که على ( علیه السلام ) در امور با آنها مشورت نماید چرا که این دو خود را با على ( علیه السلام ) در رتبه و مقام مساوى و حتى بالاتر مى‏دانستند، آنها امیدوار بودند که با مرگ عثمان، بخشى از حکومت را به دست گیرند، لیکن هیچ کدام از این امور تحقق نیافت و این سبب شد که خصومت قبلى این دو با امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) آشکار گردد.

4. نفاق: على ( علیه السلام ) در خطبه‏ 13 نهج البلاغه دین این عده را دورویى مى‏داند.[9]
5. از بین بردن امنیت جامعه‏ى اسلامى: بعد از آن که اصحاب جمل در بصره قدرت گرفتند، به خزانه‏ى بصره و بیت المال حمله نموده و آن را غارت کردند و همچنین به مردم حمله نمودند و عده‏اى را شکنجه کرده و عده‏اى را به قتل رساندند.[10]
6. سرپوش گذاشتن بر عملکرد خویش: وقتى به امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) خبر رسید که طلحه و زبیر براى خونخواهى عثمان قیام نموده‏اند ایشان فرمودند: کسى جز خود ایشن عثمان را نکشت.[11]

و نیز مضمون همین سخن را حضرت ( علیه السلام ) در خطبه‏ى 137 نهج البلاغه آورده‏اند که: آنها انتقام خونى را مى‏خواهند که خود ریختهاند.[12]

با این اوصاف حضرت مى‏فرمایند: طلحه خود جنگ را به راه انداخته تا بخاطر قتل عثمان مورد سئوال واقع نشود.[13] با تأمل در فقرات فوق متوجه مى‏شویم:

اولاً: در اکثر طعن‏ها و سرزنش‏هایى که از امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) نسبت به اصحاب جمل وارد شده، ایشان روى سخن‏شان با طلحه و زبیر است. گو این که حضرت ( علیه السلام ) مسبب اصلى جنگ را این دو مى‏داند و به عبارت دیگر، عایشه نقش فرعى در این غایله داشته و از سوى آنها مورد سوء استفاده قرار گرفته است.

ثانیاً، ملاحظه مى‏شود که هیچ یک از دلیل‏هایى که اصحاب جمل براى کارشان ذکر نموده‏اند موجّه نمى‏باشد. به ویژه وقتى که بدانیم قتل و خونخواهى عثمان بهانه‏اى بیش نبود؛ چرا که عایشه با عثمان نیز چندان رابطه‏ى حسنه‏اى نداشته است. نقل شده است که عایشه پیراهن رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) را نزد عثمان مى‏برد و به او مى‏گوید: هنوز رطوبت کفن رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) خشک نشده که تو چنین، احکام او را تحریف مى‏کنى.[14]

پس ملاحظه مى‏کنید اصحاب جمل تحت عنوانى به ظاهر زیبا و حق مآبانه بر علیه اولى الامر خویش قیام نمودند و پیمان و بیعت خویش را شکستند در حالى که این عنوان بهانه‏اى بیش نبود.

[1] طبرى، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج 4، ص 459، دار التراث، بیروت، چاپ دوم، 1967 م 7

[2] شیخ مفید، الجمل، ص 64، کنگره شیخ مفید، قم، 1413 هـ ق.

[3] همان، ص 304.

[4] همان، ص 306؛ به نقل انساب الاشراف، ص 226.

[5] نهج البلاغة، ص 247، انتشارات دار الهجرة، قم، بی تا.

[6]همان، ص 206.

[7] شیخ مفید، الجمل، ص 240.

[8] همان، ص 410-409.

[9] نهج البلاغة، ص 55.

[10] نهج البلاغه، ص 336، خ 218.

[11] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج32، ص 121، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 هـ ق، به نقل از تاریخ طبری و بلاذری.

[12]نهج البلاغه، ص 194.

[13] نهج البلاغه، ص 250، خطبه‏ى 174.

[14] ابن ابی الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغة، ج 6، ص 215، کتابخانه آیت الله مرعشی، قم، 1404 هـ ق.

T