مشخصات "حماسه مقدس" از دیدگاه شهید مطهری چیست؟

شیعه نیوز: واژه حماسه از ریشه «حمس»، به معنای «شدت و صلابت» است.

استاد مطهری در تحلیل و بررسی قیام و نهضت حسینی و مقایسه آن با دیگر انقلاب ها و قیام ها، می گوید حماسه ای مقدس است که دارای روحیه عدالت خواهی، و حق طلبی بوده و در فضای تاریک، استبداد و ستم جامعه واقع شده و در آن رشد و بینش نیرومند که مافوق منطق افراد عادی و عقلایی جامعه است، وجود داشته باشد.

وی معتقد است؛ امام حسین ( علیه السلام )، یک‏ شخصیّت حماسی است، اما نه مانند «جلال‏الدین خوارزم شاه» و «رستم»؛ امام حسین ( علیه السلام )، حماسه انسانیت و بشریت است؛ سخن، عمل و روح امام حسین ( علیه السلام )، هیجان، تحریک، درس و القای نیرو می باشد. در داستان کربلا، سراسر عظمت، شجاعت، حق خواهی و حق پرستی موج می زند. بنابراین، این شخصیت ها هستند که حماسه مقدس را می سازند.

پاسخ تفصیلی

واژه حماسه از ریشه «حمس»، به معنای «شدت و صلابت» است، و گاه به معنای «شجاعت و حمیت»‏ استعمال می‏شود.[1] و به طور کلی، کلمه «حماسه» در مواردی مانند موارد زیر استعمال می شود:

1. شعر حماسی: ادبا و شاعران، برخی از منظومه های شعری را از نظر محتوا، به منظومه‏های‏ حماسی تقسیم می کنند؛ و می گویند: شعر حماسی، شعری است که در آن غیرت، شجاعت و مردانگی موج می زند و روح را تحریک می‏کند و به هیجان می‏آورد.[2]
2. سخن حماسی: سخنی است که در آن بویی از غیرت، شجاعت، مردانگی، ایستادگی و مقاومت‏ باشد.[3]
3. سرگذشت و تاریخ حماسی: سرگذشتی که پر از غیرت، شجاعت، مردانگی، ایستادگی و مقاومت است.[4]
4. شخصیت حماسی: اشخاصی هستند که روحیه غیرت مندی، حمیت، شجاعت، ایستادگی، حس دفاع از حقوق و حس عدالت خواهی دارند.[5]

حماسه مقدس:

حال که معنای حماسه روشن شد، باید روشن شود که حماسه مقدس چه حماسه ای بوده و دارای چه ویژگی ها و مشخصه هایی است و در کجا می توان چنین حماسه ای را جست و جو کرد؟

استاد مطهری در تحلیل و بررسی قیام و نهضت حسینی و مقایسه آن با دیگر انقلاب ها و قیام ها، به تبیین چنین حماسه ای می پردازد و می گوید:

شخصیت های حماسی که اغلب در منظومه‏های حماسی از آنها یاد شده است، جنبه نژادی و قومی دارند و این اعم است از شخصیت های افسانه‏ای؛ مثل «رستم» و «اسفندیار» و یا شخصیت های واقعی؛ مثل «جلال الدین خوارزم شاه» در تاریخ ایران .غالباً قهرمانان یک قوم - اعم از واقعی و افسانه‏ای، از آن نظر که انتساب‏ به آن قوم دارند، احساسات آن مردم را تحریک می‏کنند. اصولاً، قهرمان دوستی و قهرمان پرستی، جزو سرشت بشر است. مخصوصاً وقتی که قهرمان، تعلّقی هم به انسان داشته باشد که انسان بخواهد به او افتخار کند.

امّا مطلب در مورد امام حسین ( علیه السلام ) غیر از این است؛ امام حسین ( علیه السلام )، یک‏ شخصیّت حماسی است، اما نه مانند «جلال‏الدین خوارزم شاه» و «رستم»؛ امام حسین ( علیه السلام )، حماسه انسانیت و بشریت است؛ سخن، عمل و روح امام حسین ( علیه السلام )، هیجان، تحریک، درس و القای نیرو است. در داستان کربلا، سراسر عظمت، شجاعت، حق خواهی و حق پرستی موج می زند. بنابراین، این شخصیت ها هستند که حماسه مقدس را می سازند.

پس، با توجه به توضیحات بالا، حماسه مقدس دارای ویژگی ها و مشخصه های زیر است:

1. حماسه ای که در آن، روحیه عدالت خواهی وجود داشته باشد.
2. حماسه ای که در آن، فقط حق ‏و حقیقت دیده می شود، نه نژاد، ملت، قارّه، مملکت، خودیت و... .[6]

آیه شریفه 64، سوره آل عمران، به این واقعیت اشاره دارد: «بگو: اى اهل کتاب! بیایید به سوى سخنى که میان ما و شما یکسان است که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزى را همتاى او قرار ندهیم و بعضى از ما، بعضى دیگر را- غیر از خداى یگانه- به خدایى نپذیرد. هر گاه (از این دعوت،) سرباز زنند، بگویید: گواه باشید که ما مسلمانیم».[7] یعنی، ای اهل کتاب! ای کسانی که ادعای مذهب دارید! بیائید با همدیگر یک‏ سخن داشته و خود را در راه یک عقیده فراموش کنید؛ بیائید یک سخن را ایده‏ خودتان قرار دهید و آن این که، جز خدا هیچ موجودی را قابل پرستش ندانید؛ بیائید استثمار، بشر پرستی‏ و... را ملغی کرده، عدل و مساوات را در میان بشریت بیاورید.

پس یکی از چیزهایی که یک حماسه را مقدس می کند، این است که هدف آن حماسه‏ مقدس باشد.[8]

3. جهت دیگر تقدس یک حماسه این است که، در شرایط و فضای بسیار تاریک، ظلمانی، استبداد و ستم مطلق در یک جامعه، تحقق پیدا می کند؛ در این فضا، یک شعله حرکت کرده و فریاد عدالت سر می دهد و جنبشی‏ است در یک سکون، در حالی که همه ساکن، ساکت و مرعوب اند؛ کلام و سخنی است که فریاد سر می دهد؛ به عنوان مثال، نمرودی پیدا می‏شود که یک مرد باقی نمی‏گذارد، و در همین‏ زمان، نهضت مقدس حضرت ابراهیم ( علیه السلام ) صورت می‏گیرد؛ و یا در عصر بعثت پیامبر اکرم ( ص ) که تمام دنیا در ظلمت و خاموشی و هرج و مرج و فساد فرو رفته است، ناگهان فریاد «قولوا لا اله الا الله تفلحوا»(بگوئید خدایی جز الله نیست تا رستگار شوید)، بلند می‏شود. و یا وقتی‏ بنی‏امیه توانسته بودند اسلام را آن چنان استثمار و استخدام و منحرف کنند که یک عدّه مردم از خدا بی‏خبر به عنوان جهاد و خدمت به اسلام به جنگ امام حسین‏ ( علیه السلام ) بیایند؛[9] در یک چنین شرایطی، شعله‏ای مانند شعله‏ حسینی پیدا می‏شود.[10]
4. چهارمین ویژگی یک حماسه مقدس آن است که در آن، یک رشد و بینش‏ نیرومند وجود دارد؛ و ‏قیام کننده و حماسه ساز چیزی را می‏بیند که دیگران نمی‏بینند؛ منطقی مافوق منطق افراد عادی و عقلایی جامعه دارد؛ مثلاً در نهضت و حماسه حسینی، ابن‏عباس، محمد ابن‏حنفیه، و عده زیادی، طبق منطق خودشان امام حسین (علیه السلام ) را از رفتن به کربلا نهی می‏کردند، ولی امام حسین ( علیه السلام ) چیزی را می‏دید که آنها نمی‏دیدند؛ آنها به اندازه امام حسین ( علیه السلام ) خطر را احساس‏ نکرده و نمی‏توانستند بفهمند که چنین قیامی در آینده چه آثار بزرگی‏ دارد [11].

اینها برخی از مشخصه های حماسه مقدس است که از آثار استاد مطهری قابل برداشت است.

[1] طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج 4، ص 63، کتابفروشى مرتضوى‏، تهران، چاپ سوم، 1375ش؛ فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج 3، ص 154.

[2] مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، ج1، ص 113- 115، انتشارات صدرا، چاپ چهاردهم، 1368ش.

[3] همان، ج1، ص 117.

[4] همان، ج1، ص 117- 118.

[5] همان، ج1، ص 133و162.

[6] همان، ج1، ص 139.

[7] آل عمران، 64.

[8] حماسه حسینی، ج1، ص 139-140.

[9] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 44، ص 298،مؤسسة الوفاء، بیروت لبنان:« کُلٌّ یَتَقَرَّبُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِدَمِه».

[10] حماسه حسینی، ج1، ص 141.

[11] همان، ج1، ص 142.

T