اعجاز قرآن از نظر تاریخ/ دلیل استفاده از تشبیه و تمثیل در قرآن

اما به راستی چرا قرآن کریم در عصر پیشرفت علوم و در بحبوحه قرن 21 این چنین مورد آماج و حمله از خدا بی‌خبران قرار می‌گیرد، ترس دشمنان اسلام از برتری قرآن و سیطره جهانی آن موضوع جدیدی نیست.

حجت‌الاسلام حسن‌رضا رضایی مدیر گروه علوم قرآن و حدیث مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم و عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در نوشتاری به معجزه بودن قرآن پرداخته است که در پی می‌آید: 

*قرآن کتابی که با گذشت 14 قرن هنوز تازه است

قرآن وحی الهی و معجزه پیامبر اسلام(ص) که در زمان جهل و ظلمت ظهور کرده و نقطه عطفی در تاریخ فرهنگ و علوم بوده است و تا کنون که 14 قرن از آن گذشته است، بر خلاف علوم و فرهنگ فطری و عقل سلیم مطلبی عنوان نکرده است، قرآن برای این‌که انسان‌ها را به کمال سعادت برساند یک سلسله قوانین و احکامی را وضع کرده است و در حالی‌که این قوانین با هوی و هوس قدرت طلبان و زر اندوزان مطابقت نداشت؛ لذا شروع به شبهه پراکنی و اشکال تراشی نسبت به قرآن کرده و قرآن را یک کتاب معمولی و افسانه پیشینیان تلقی کردند.

قرآن در جواب آن‌ها فرمود: «وَ إِنْ کُنْتُمْ فی‏ رَیبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى‏ عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَه مِنْ مِثْلِهِ...»؛ اگر درباره آن‌چه بر بنده خود (پیامبر(ص)) نازل کردیم شک و تردید دارید (دست کم) یک سوره همانند آن بیاورید و گواهان خود را غیر خدا فراخوانید؛ اگر راست می‌گوید، این آیه تمام مخالفان را به مبارزه طلبیده است، امّا از زمان نزول قرآن تا به حال کسی و گروهی نتوانسته است، شبیه قرآن بیاورد، این همان اعجاز قرآن است و معجزات دیگر قرآن برای تمامی زمان‌ها برای اهل دقت جاذبه دارد.

مفهوم شناسی

واژه«معجزه» از مصدر«اعجاز» مشتق از ریشه ثلاثی مجرّد «عجز» است که به معنای درماندگی، ناتوانی و نیز پایانه و انتهای هر چیز است و در اصطلاح کلام و تفسیر«اعجاز» کار شگفت و امر خارق‌العاده‌ای است که پیامبران الهی به رغم قوانین عادی و جاری طبیعت، به منظور اثبات ادّعای رسالت خدایی خویش انجام می‌دهند، اموری که آدمیان عادی از انجام مانند آن ناتوان و درمانده‌اند.

علاوه بر موارد فوق، محتوای قرآن که دارای مسائل علمی و قوانین خانوادگی و اجتمایی و اقتصادی و حقوقی و ...  هست؛ دارای اعجاز است، به این معنا، در عصر نزول، عقول بشری عاجز از درک و کشف آن بوده است و سالیان بعد به اسرار آن آگاهی پیدا کردند.

امام صادق(ع) در تعریف معجزه مى‌فرماید: «والمعجزه علامه لله لا یعطیها إلا انبیاءهُ ورُسُلَهُ وحججه لیعرف به صدق الصادق من کذب الکاذب»؛ معجزه، نشانه‌اى از خداوند است که آن را جز به پیامبران و فرستادگان و حجت‌هاى خود نمى‌دهد تا به وسیله آن، راستگویى (مدّعیان ارتباط با خدا) از دروغگویى (مدّعیان دروغین) شناخته شود، در قرآن هم به اعجاز لفظی اشاره دارد و هم به اعجاز محتوایی، در اینجا به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

قرآن کتاب بی‌مانند

با بررسی در تاریخ در می‌یابیم تا کنون کسی همانند سوره‌ای از قرآن مطلبی نیاورده است و برخی‌ها در طول تاریخ در صدد ارائه کتاب یا سوره‌ای همانند قرآن بودند، مانند: أسود غسی، عبدالله بن مقفع، مسیلمه کذاب، سجاح، ابوالعلاء معری، احمد بن حسین کوفی، احمد بن عیسی .... ولی موفق نشدند.

در عصر کنونی نیز با استفاده از تمام ظرفیت‌های موجود و متخصصین عرب و با پشتیبانی مالی فراوان، در پی نوشتن سوره‌ای همانند قرآن هستند و در برخی از نوشته‌های خود ادعای قرآن کردند که با نقد دانشمندان مسلمان روبرو شد و به صفحه تاریخ سپرده شد.

اعجاز قرآن همین بس که بعد از 14 قرن کسی نتوانسته چنین مطالبی را به رشته تحریر درآورد، فصاحت و بلاغت قرآن چنان بر دل‌ها می‌نشیند که حضرت علی(ع) می‌فرماید: «کثرت تکرار و شنیدن پی‌درپی، هرگز آن را کهنه نمی‌کند».

واژه گزینی جامع و کامل

هر چند قرآن از کلمات محاوره‌ای مردم استفاده کرده، ولی دقت در انتخاب واژه‌ها و رعایت ادب در واژه‌گزینی، نکته‌ها در جمع و مفرد، مقدم و متأخر، اختلاف در کلمات، عدم تضاد و اختلاف در آیات قرآن، (سوره نساء، آیه 82) اعجاز دیگری را رقم زده است.

به عبارت دیگر اگر کلمه‌ای از قرآن را برداریم عالم و آدم نمی‌توانند برای آن مترادف بهتری را برگزینند، برای مثال واژه «علقه» که به مرحله بعد از نطفه اشاره دارد، جامع و کامل است و به معنای سرخ‌گون، آویزان (مانند دلوی که در داخل چاه آویزان است)، علقه نیز به جداره رحم مادر آویزان می‌شود، زالو (شبهات به زالو از دو جهت است یکی از جهت ظاهری شبیه به زالو است و دیگری از جهت مکیدن خون) که به بدن انسان می‌چسبد می‌تواند یک فنجان خون را بمکد؛ علقه نیز همانند زالو خون مادر را برای تغذیه می‌مکد، واژه علقه که مورد استفاده قرآن درباره مرحله بعد از نطفه قرار گرفته کامل و جامع تمامی جهات است که امروزه با آزمایشات به اثبات رسیده است.

تشبیهات و تمثیلات بلیغ در قرآن

عنصر تشبیه و تمثیل در زبان قرآن نهفته است و عموم مردم تنها از راه زبان تشبیه که مدل‌ها و نمادهاى محسوس و ملموس و متداول است، مى‌توانند پیام دریافت کنند، استفاده قرآن از تشبیهات که براى تأثیر گذاشتن در ذهن مخاطبان است، امرى لازم و ضرورى به شمار مى‌آید و عملى پسندیده است.

تشبیه، چیزى را از آنچه هست، در وصفى خاص و بزرگ‌تر و زیباتر و یا این که در مجال کوتاه و تنگناى عبارت کم، صفات و خصوصیات بى‌شمارى را در مورد چیزى ثابت مى‌کند، از رهگذر تشبیه، چیزهاى گنگ و عناصر بى‌زبان طبیعت، به سخن در مى‌آیند و در جمادات، زندگى احساس مى‌شود و قرآن نیز برای انتقال مطالب وحیانی و غیر محسوس از زبان تشبیه و تمثیل بهره گرفته است که می‌توان آن را نوعی اعجاز در بیان دانست.

قرآن، بیش از پنجاه مورد، از تشبیهات عرف استفاده کرده تا مطالب خود را محسوس‌تر و ذهن مخاطب را نزدیک‌تر کند، قرآن از تشبیه‌هایى که عرف مردم با آن نامأنوس باشند، استفاده نکرده است.

نکته اصلى این‌که این استفاده قرآن از تشبیهات عرف، در اصل مطالب و محتوا و معارف بلند آن تأثیرى ندارد، بلکه این استفاده، ابزارى و انتقالى است تا از راه تشبیهات، مطالب وحیانى را به مخاطبان خود برساند، براى مثال، متلاشى شدن کوه‌ها در روز قیامت را به پشم حلاجى شده، پراکنده شدن مردم در روز قیامت را، به پراکنده شدن ملخ‌ها، شعله‌هاى آتش را به شتر زرد موى و روش عذاب قوم عاد را، به کنده شدن نخل تشبیه کرده است و ... همه این‌ها از این حکایت دارد که مشبّه به در بین عرف عرب ملموس و محسوس بوده و استفاده از آن، درک مفاهیم قرآن را آسان کرده است، تشبیهات قرآنی چنان دقیق و علمی است که در آن وجه شبه به کلی رعایت شده است و با بررسی تشبیهات قرآن، اعجاز در بیان را به اثبات می‌رساند.

قوانین قرآن مافوق قوانین بشری

قرآن از لحاظ تشریع و قانون‌گذاری دارای اعجاز است؛ قوانین قرآن بر اساس حاکم شدن عدالت در جامعه و نفی سلطه‌گرایی و تبعیض و فساد و... پایه‌ریزی شده است، زیرا ریشه در وحی الهی دارد و بشر عصر نزول قادر به وضع قانون‌گذاری کامل و جامع نبوده است، اما قانون‌گذاری بشر ریشه در عقل ناقص دارد و احاطه به  تمام جوانب قانون ندارد، اما قوانین الهی با توجه به جسم و روح و دنیا و آخرت و سعادت و شقاوت و زمان و... برنامه ریزی شده است.

امروزه با وجود رشد علم باز هم شاهد تغییرات در وضع قوانین هستیم، اما قوانین قرآنی ثابت و لایتغیر است و با تمام زمانه سازگاری و موافق فطرت و طبیعت زن و مرد است، برای مثال قوانین خانوادگی مانند: ازدواج دائم و موقت، طلاق، ارث، مهریه، عده و ...قوانین اجتمایی مانند: امر به معروف و نهی از منکر، اطاعت از رهبر، احترام به ادیان، همزیستی مسالمت آمیز، قوانین اقتصادی مانند: عدم ربا، رضایت در امر تجارت، عدم کم فروشی، قوانین حقوقی و گستردگی قوانین (سوره حجرات،آیه 10)، عدالت اجتماعی (سوره حدید، آیه52)، روابط اجتماعی (سوره مائده، آیه 1)، مسائل دفاعی (سوره انفال، آیه 60) آمده است.

برای جویندگان حقیقت لازم است تطبیقی بین قوانین بشری و الهی داده و اثرات مثبت و منفی آنها را بدون هیچ پیش فرضی قضاوت کند.

اعجاز قرآن از نظر تاریخ

آنچه سرگذشت اقوام و انبیاء گذشته در قرآن مطرح شده با تاریخ صحیح و آثار باستانی گذشتگان تطبیق دارد، مانند: بیان کیفیت خلقت حضرت آدم(ع) (سوره بقره، آیه 30) ملاقات حضرت ابراهیم(ع) با فرشتگان، (سوره هود، آیه 69) سرچشمه اختلاف زبان‌ها، (سوره روم، آیه 22) گوساله پرستی بنی‌اسرائیل، (سوره طه، آیه 96 ـ 85) و آثار بجا مانده از فرعون، لوط و صالح و مطابقت آن با داستان قرآنی و سایر موارد.

اسرار علمی قرآن

اعجاز قرآن به فصاحت و بلاغت و الفاظ خلاصه نمی‌شود، بلکه اسرارهای علمی نیز در لابلای آیات نهفته است تا جایی که مفسرین روش تفسیر جدیدی با نام روش تفسیر علمی برای قرآن ارائه می‌دهند.

1ـ حرکت زمین: آیات متعدّدی در قرآن کریم با تعابیر «فراشاً»، «مهداً»، «قراراً»، «مهاداً» و ... به حرکت آرام و منظم زمین اشاره دارد، دانشمندان نیز حرکت انتقالی زمین به دور خورشید را که با سرعت زیادی (در هر ثانیه 20 و در هر دقیقه «1200» کیلومتر) در حرکت است را تصدیق می‌کنند.

2ـ جاذبه عمومی در عالم هستی: آیه «اللّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا»، «خدا همان کسی است که آسمان‌ها را بدون ستون‌هایی که ببینند برافراشت»، دانشمندان از این آیه، جاذبه عمومی را در فضاء استفاده می‌کنند.

3ـ کروی بودن زمین: آیه «مَشَارِقَ الأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا»،  «رب المشرقین و رب المغربین» از این آیات، کروی بودن زمین استفاده می‌شود.

4ـ اکسیژن در جو زمین: آیه «وَمَن یُرِدْ أَن یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا حَرَجًا کَأَنَّمَا یَصَّعَّدُ فِی السَّمَاء»، آن کس را که خدا بخواهد گمراه کند، سینه‎اش را آن چنان تنگ می‌کند که گویا می‌خواهد به آسمان بالا برود.

قرآن حالت افرادی را که گمراه شده‌اند و ایمان نمی‌آورند؛ بالا رفتن به آسمان تشبیه می‌کند، این تشبیه به یک نکته علمی اشاره دارد که انسان هرچه به طرف آسمان بالا رود، اکسیژن کمتری یافت می‌شود و به زحمت نفس می‌کشند و امروزه نیز با علم مطابقت دارد.

5ـ زوجیت در گیاهان: پیدایش شیر در جانوران، زندگی زنبور عسل و فواید آن، فواید خرما، طریقه رشد جنین،  حرمت گوشت خوک، مردار، خون، خمر،...  و هزاران معجزات علمی و بلاغی و نظم و نثر آیات، انگشت تعجب را بر دهان هر منصف محقق گذاشته است و منطبق با تکنولوژی و آزمایشات تجربی امروز است و معجزات قرآن برای هر عصری و نسلی جذاب و تازگی دارد، مگر کسانی که عناد و لجاجت دارند.