قدمت «دریای فارس» در متون تفسیری قرن اول اسلام

SHIA-NEWS.COM شیعه نیوز:

«خلیج فارس» یا «خلیج پارس» آبراهی است که در امتداد دریای عمان و در میان ایران و شبه جزیره عربستان قرار دارد. مساحت آن 233 هزار کیلومتر مربع است و پس از «خلیج مکزیک» و «خلیج هودسن» سومین خلیج بزرگ جهان به شمار می آید. خلیج فارس از شرق از طریق تنگه هرمز و دریای عمان به اقیانوس هند و دریای عرب راه دارد و از غرب به دلتای رودخانه اروندرود، که حاصل پیوند دو رودخانه دجله و فرات و الحاق رود کارون به آن است، ختم می شود و به دلیل وجود منابع سرشار نفت و گاز در خلیج فارس و سواحل آن، این آبراهه در سطح بین المللی و منطقه ای، از جایگاهی مهم و راهبردی برخوردار است.

در سالهای اخیر سران اتحادیه عرب، شورای همکاری خلیج فارس و برخی کشورهای عربی بدون در نظر گرفتن مسائل تاریخی و بین المللی، ادعاهایی در مورد جزایر سه گانه ایرانی و نام خلیج فارس مطرح کرده اند و نام جعلی «خلیج عربی» را به کار می برند. در همین راستا بنیاد ایران شناسی کتاب ارزشمندی در خصوص خلیج فارس منتشر کرده است که حاوی 120 نقشه از اروپایی ها و 40 نقشه از کشورهای اسلامی است و این نقشه ها نشان می دهد از 400 سال قبل از میلاد همواره نام این دریا خلیج فارس بوده است.

حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام در سال 1387 در خطبه های نماز جمعه با نگاهی جدید در خصوص خلیج فارس بر اساس آموزه های قرآن تصریح کرد: « در قرآن و در سوره کهف از دریایی نام برده شده است که محل دیدار حضرت موسی(علیه السلام) با حضرت خضر(علیه السلام) است و آن مجمع البحرین نام گرفته است. اما این «مجمع البحرین» کجاست؟ 95 درصد تفسیر ها از قرن اول تا 14 می گویند که این دو دریا، دریای فارس و دریای روم است.»

وی با طرح سؤالی در ادامه می افزاید: « چگونه می شود از قرن اول اسلام ابن عباس به این دریا، دریای فارس می گفته است (زیرا در آن دوران دریای سرخ، عمان و خلیج فارس را دریای فارس می گفتند.» اما امروز عده ای نام این دریا را تحریف می کنند!؟
در این نوشتار برآنیم تا ضمن بیان برخی از منابع تفسیری شیعه و اهل سنت در طی قرن اول تا چهاردهم، این نظریه را مورد بررسی قرار دهیم. البته، اگر چه ممکن است برخی تفاسیر در مورد آیاتی که ذکر خواهد شد از دیدگاه شیعه مورد پذیرش نباشد، اما صرف نام بردن از «دریای فارس» و «خلیج فارس» خود دلیل و سندی تاریخی بر مدعای این نوشتار است.
 
* سوره کهف آیه 60
«به خاطر بیاور هنگامی را که موسی به جوان همراه خود گفت: دست از جستجو برنمی دارم تا به محل تلاقی دو دریا برسم، هر چند مدت طولانی به راه خود ادامه دهم!»

در تفسیر این آیه علامه طباطبایی(ره) می نویسد:«و در باره اینکه مجمع البحرین کجاست؟ بعضی گفته اند: منتهی الیه دریای روم (مدیترانه) از ناحیه شرقی و منتهی الیه خلیج فارس از ناحیه غربی است، که بنا بر این مقصود از مجمع البحرین آن قسمت از زمین است که به یک اعتبار در آخر شرقی مدیترانه و به اعتبار دیگر در آخر غربی خلیج فارس قرار دارد و به نوعی مجاز آن را محل اجتماع دو دریا خوانده اند.»
در ادامه برخی از تفسیرهای مختلف که در تفسیر مجمع البحرین به عنوان «بحر فارس و روم» اشاره کرده اند، نام برده می شود:
قرن 1: ابن عباس، عبدا... بن عباس، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، بیروت، دارالفکر، ص249؛ مجاهد بن جبر مخزومی، تفسیر الامام مجاهد بن جبر، دارالفکر الاسلامی الحدینه، 1368 ؛

قرن 2: فراء ابوزکریا یحیی بن زیاد، معانی القرآن، دارالمصریه للتألیف و الترجمه - مصر، چاپ اول، بی تا، ج 2، ص 154
قرن 3: عبدا... بن محمد، تفسیر ابن وهب المسمی الواضح فی تفسیر القرآن الکریم، دارالکتب العلمیه، 1424 ق، ج1، ص477 صنعانی، عبدالرزاق بن همام، تفسیر القرآن العزیز المسمی تفسیر عبدالرزاق، دارالمعرفه، 1411 ق، ج1، ص341
قرن 4: سمرقندی نصربن محمد بن احمد، بحرالعلوم.، ج 2، ص 354، طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، دارالمعرفه - بیروت، چاپ اول، 1412 ق، ج 15، ص 176

قرن 5: ماوردی، علی بن محمد، النکت و العیون، تفسیر الماوردی، دارالکتب العلمیه، مؤسسه الکتب الثقافیه، ج 3، ص157
طوسی محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ج 7، ص 66 ؛ سور آبادی ابوبکر عتیق بن محمد، تفسیر سور آبادی، فرهنگ نشر نو - تهران، چاپ اول، 1380 ش، ج 2، ص 1436 ؛ ثعلبی نیشابوری ابواسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، دارحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، 1422 ق، ج 6، ص 180

قرن 6: نیشابوری محمود بن ابوالحسن، ایجازالبیان عن معانی القرآن، دارالغرب الاسلامی - بیروت، چاپ اول، 1415 ق، ج 2، ص 527 ؛ طبرسی فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم - تهران، چاپ اول، 1377 ش، ج 2، ص 371 ؛ ابن جوزی ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، دارالکتاب العربی - بیروت، چاپ اول، 1422 ق، ج 3، ص 95 ؛ زمخشری محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دارالکتاب العربی - بیروت، چاپ سوم، 1407 ق، ج 2، ص731 ؛ رشیدالدین میبدی احمد بن ابی سعد، کشف الاسرار و عدة الابرار، انتشارات امیر کبیر - تهران، چاپ پنجم، 1371 ش، ج 5، ص 715 ؛ طبرسی، فضل بن ح سن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات ناصر خسرو - تهران، چاپ سوم، 1372 ش، ج 6، ص 741 ؛ ابن عطیه اندلسی، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، دارالکتب العلمیه - بیروت، چاپ اول، 1422ق، ج 3، ص 527 ؛ بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، داراحیاء التراث العربی - بیروت، چاپ اول، 1420ق، ج 3، ص 203 ؛ ابن ادریس حلی ابو عبدا... محمد بن احمد، المنتخب من تفسیر التبیان، کتابخانه آیة ا... مرعشی نجفی - قم، چاپ اول، 1409 ق،، ج 2، ص 83

قرن 7: قرطبی محمد بن احمد، الجامع الاحکام القرآن، انتشارات ناصر خسرو - تهران، چاپ اول، 1364 ش، ج 11، ص 9
قرن 8: بیضاوی عبدا... بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، داراحیاء التراث العربی - بیروت، چاپ اول، (1418ق)، ج 3، ص 286
ابن جزی غرناطی محمد بن احمد، کتاب التسهیل لعلوم التنزیل، شرکت دارالارقم بن ابی الارقم - بیروت، چاپ اول، 1416 ق، ج 1، ص 469
قرن 9: ثعالبی عبدالرحمن بن محمد، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، داراحیاء التراث العربی - بیروت، چاپ اول، 1418ق، ج 3، ص 534
قرن 10: خطیب شربینی، محمد بن احمد، تفسیر القرآن الکریم المسمی السراج المنیر، داراحیاء التراث العربی، 1425ق، ج4، ص62؛ کاشانی ملا فتح ا...، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کتابفروشی محمد حسن علمی - تهران، 1336 ش، ج 5، ص 354 ؛ نخجوانی نعمت ا... بن محمود، الفواتح الالهیه و المفاتح الغیبیه، داررکابی للنشر - مصر، چاپ اول، 1999 م، ج 1، ص 485
قرن 11: فیض کاشانی ملا محسن، ا≤صفی فی تفسیرالقرآن، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی - قم، چاپ اول، 1418 ق، ج 2، ص 720 ؛ فیض کاشانی ملا محسن، تفسیر الصافی، انتشارات الصدر - تهران، چاپ دوم، 1415 ق، ج 3، ص 248 ؛ کاشانی محمد بن مرتضی، تفسیر المعین، کتابخانه آیة ا... مرعشی نجفی - قم، چاپ اول، 1410 ق، ج 2، ص 768 ؛ شریف لاهیجی محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، دفتر نشر داد - تهران، چاپ اول، 1373 ش، ج 2، ص 911 ؛ عاملی علی بن حسین، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، دارالقرآن الکریم - قم، چاپ اول، 1413 ق، ج 2، ص 238

قرن 12: حقی بروسوی اسماعیل، تفسیر روح البیان، دارالفکر - بیروت، بی تا، ج 5، ص 263 ؛  مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی - تهران، چاپ اول، 1368 ش، ج 8، ص 100
قرن 13: ابن عجیبه احمد بن محمد، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، دکتر حسن عباس زکی - قاهره، 1419ق، ج 3، ص 284
شبر سید عبد ا...، تفسیر القرآن الکریم(شبر)، دارالبلاغة للطباعة والنشر - بیروت، چاپ اول، 1412 ق، ص 295 ؛ مظهری محمد ثناءا...، التفسیر المظهری، مکتبة رشدیه - پاکستان، 1412ق، ج 6، ص ؛ شبر سید عبد ا...، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، مکتبه الالفین - کویت، چاپ اول، 1407 ق، ج 4، ص 87 ؛ آلوسی سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، دارالکتب العلمیه - بیروت، چاپ اول، 1415 ق، ج 8، ص 294؛ شوکانی محمد بن علی، فتح القدیر، دارابن کثیر، دارالکلم الطیب - دمشق، بیروت، چاپ اول، 1414 ق، ج 3، ص 352

قرن 14: سبزواری نجفی محمد بن حبیب ا...، ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، دارالتعارف للمطبوعات - بیروت، چاپ اول، 1419 ق، ص 305 ؛ ملاحویش آل غازی عبدالقادر، بیان المعانی، مطبعة الترقی - دمشق، چاپ اول، 1382ق، ج 4، ص 190؛ حسینی شاه عبدالعظیمی حسین بن احمد، تفسیر اثنی عشری، انتشارات میقات - تهران، چاپ اول، 1363 ش، ج 8، ص 82؛ گنابادی سلطان محمد، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات - بیروت، چاپ دوم، 1408 ق، ج 2، ص 470

عاملی ابراهیم، تفسیر عاملی، انتشارات صدوق - تهران، 1360 ش، ج 6، ص 6؛ بانوی اصفهانی سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، نهضت زنان مسلمان - تهران، 1361 ش، ج 8، ص 56؛ نووی جاوی محمد بن عمر، مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید، دارالکتب العلمیه - بیروت، چاپ اول، 1417 ق، ج 1، ص 654
منابع:

شبستان

1 - تفسیرالمیزان
2- تفسیر نمونه
3- خلیج فارس در آینه تاریخ /پایگاه اطلاع رسانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
4 - خلیج همیشه فارس در آینه داوری تاریخ
 ادامه دارد...