سرگذشت محسن بن علی علیه السلام 

محقق : دکتر صادق یادگاری

شیعه نیوز | سرگذشت محسن بن علی علیه السلام 
 حضرت محسَّن بن علی بر اثر هجوم به خانه حضرت فاطمه (ع) سقط شده است، در ادامه، فهرستی از این منابع و گزارش آنها تا عصر علامه مجلسی ارائه می شود، سپس به بررسی گزارش ها و اعتبارسنجی منابع و اسناد خواهیم پرداخت:
 سُلیم بن قیس هلالی (م76 ق): کتاب وی را اولین منبعِ گزارشگر این حادثه می توان قلمداد کرد. وی ضمن نقل روایتِ مفصلی دربارة هجوم به خانه حضرت فاطمه(ع)، به نقل از سلمان، شهادت حضرت محسَّن را بر اثر فشارِ در توسط قنفذ دانسته است که منجر به شکستن پهلو و سقط جنین حضرت فاطمه(ع) شد (سلیم، 1422ق، ص153).

 حسین بن حمدان خصیبی(م334ق): وی طی روایتی ، ضمن بیان اوصاف و شرح حال حضرت فاطمه(ع)، به وصیت آن حضرت اشاره کرده که ضمن آن به سقط شدن حضرت محسَّن بر اثر هجوم به خانه تصریح شده است (خصیبی، 1411ق، ص179). وی در جای دیگر کتابش، حدیثی مسنَد و مفصل از مفضّل از امام صادق (ع) نقل کرده که در بخشی از آن، حمله به خانه حضرت فاطمه(ع) و مضروب شدنش توسط قنفذ و سقط جنینش تصریح شده است (همان، ص402). لازم به ذکر است که این حدیث را در قرن نهم، حسن بن سلیمان حلّی در کتاب مختصرالبصائر(حلی، 1421ق، ص187) و پس از او، علامه مجلسی با تعبیر «روی فی بعض مؤلفات اصحابنا عن الحسین بن حمدان...» (مجلسی، مکرر، ج53، ص1) نقل کرده اند.
 

علی بن حسین مسعودی(م346ق): وی نیز طی روایتی مرسل و ضمن بیان حوادث پس از رحلت رسول خدا(ع)، به سقط شدن حضرت محسَّن بر اثر هجوم به خانه و فشار در تصریح کرده است (مسعودی، 1417ق، ص146).
 قاضی نعمان تمیمی مغربی(م363ق): وی ضمن اشعاری، به مضروب شدن حضرت فاطمه(ع) و سقط شدن حضرت محسَّن تصریح کرده است: «حتی اتوا باب البتول فاطمة  وهی لهم قالیة مصارمة  فوقفت عن دونه تعذلهم  فکسر الباب لهم اولهم  فاقتحموا حجابها فعولت- فضربوها بینهم فاسقطت» (نعمان مغربی، 1970، ص89).
 

جعفربن محمّدبن قولویه قمی(م368ق): وی حدیث مسندی از امام صادق(ع) نقل کرده است که بر اساس آن، در شب معراج، از ظلم هایی که پس از رسول خدا(ص) بر اهل بیتش می رود به آن حضرت خبر داده شد و درباره حضرت فاطمه(ع) چنین آمده است: «و اما دخترت، پس به او ظلم شده، محروم خواهد شد و حقی را که برای او قرار می دهی غصب خواهند کرد و درحالی که باردار است، مضروب واقع شده، به حریم و منزلش بدون اذن وی داخل می شوند و خواری و ذلت را لمس خواهد کرد، در حالی که یاوری نمی یابد و به دنبال کتکی که می خورد، فرزندش سِقْط شده، خودش وفات می کند» (ابن قولویه، 1417ق، ص548). در ادامه حدیث، به عقوبت قاتلان حضرت فاطمه(ع) و محسنِ او در قیامت اشاره شده و چنین آمده است: «اولین کسی که درباره او حکم می شود محسن بن علی(ع) است که دربارة قاتلش، سپس دربارة قنفذ حکم خواهد شد» (همان، ص551).
 شیخ صدوق(م381ق): وی در کتاب الامالی، روایتی مسند از ابن عباس نقل کرده که بر اساس آن، روزی رسول خدا(ص) با مشاهدة حسنین(ع) آنان را بر زانوی خویش نشاند و از ظلم هایی که در حقشان می شود خبر داد و در ادامه، به ظلم هایی که در حق حضرت فاطمه (ع) روا داشته خواهد شد و شکسته شدن پهلو و سقط جنینش اشاره فرمودند (صدوق، 1417ق، ص176). وی همچنین در کتاب معانی الاخبار، در تبیین معنای حدیث نبوی خطاب به امیرمؤمنان علی(ع) که فرمودند: «یا علی، إن لک کنزا فی الجنة وأنت ذو قرنیها»، از برخی مشایخش نقل کرده که مراد از این گنج، همان فرزند حضرت فاطمه (ع) است که بر اثر فشار در سقط شد» (صدوق، 1379، ص 205-206).

- شیخ مفید(م413ق): وی در کتاب الارشاد پس از ذکر اولاد امیرالمؤمنین(ع) چنین گفته است: «در میان شیعه، کسانی هستند که می گویند: فاطمه زهرا(ع) پس از رحلت رسول خدا(ع)، فرزند پسری را سِقط کرد که رسول خدا(ص) او را هنگام حاملگی، «محسَّن» نامیده بود. پس بنا بر قول این طایفه، اولاد امیرمؤمنان(ع) 28 نفرند. والله اعلم» (مفید، 1413 ق، ج1، ص355). وی همچنین در کتاب الاختصاص، که منسوب به اوست، طی حدیثی مرسل و مفصل از امام صادق (ع)، به نقل وقایع پس از رحلت رسول خدا(ع)، از جمله هجوم به خانه حضرت فاطمه(ع) و سقط جنینش پرداخته است (مفید، 1414ق، ص185). 
همچنین قاضی عبدالجبار(م415ق) با نقل گزارشی، به رفتار شیعیان، و شیخ مفید نیز به عزاداری حضرت محسَّن اشاره کرده، می نویسد: «برخی از علمای شیعه، از جمله شیخ مفید، علاوه بر ترویج تشیع، بر مصیبت فاطمه(ع) و فرزندش محسَّن، که عُمَر او را به قتل رسانده است، گریه می کنند» (اسدآبادی، بی تا، ج2، ص594). این سخن حکایت از آن دارد که رخداد سِقط و شهادت حضرت محسَّن در عصر شیخ مفید تا آنجا مشهور بوده که قاضی عبدالجبار عزاداری برای او را به عنوان رسمی رایج میان شیعه ذکر کرده است.

- شیخ طوسی(م460ق): وی در سخنی اینچنین، مسئله سقط و شهادت حضرت محسَّن را از امور مشهور و متفقٌ علیه شیعیان تا آن عصر دانسته است: «مشهور بین شیعه، که مخالفی ندارد، آن است که همانا عُمَر به شکم حضرت زهرا(ع) ضربه زد و جنین او سقط شد. این فرزند سِقط شده محسَّن نام دارد و روایت آن نزد همه مشهور است» (طوسی، 1394ق، ج3، ص156).

- عبدالجلیل قزوینی رازی(م۵۶۰ق): وی ضمن نقل جمله ای از مخالفانِ شیعه در قرن ششم در خصوص سقط شدنِ محسَّن با ضربه عُمَر، آن را مورد تأیید کتب شیعه و اهل سنت دانسته است. سخن وی چنین است: «می گویند: عمر به شکم فاطمه(ع) زد و کودکی را در شکم او کشت که رسول خدا(ص) او را محسَّن نام نهاده بود. جواب آن است که این خبری است درست و در کتب شیعه و سنی (شهادت محسَّن بن علی() مذکور است» (رازی، 1358، ص 298 ).

- سیدبن طاووس(م664 ق): وی ضمن اعمال روز ولادت حضرت فاطمه(ع)، زیارتی را از شخصی به نام محمدبن علی طرازی نقل کرده است که ضمن آن زیارت، به این جملات برمی خوریم: «خدایا، درود فرست بر فاطمه (ع) دختر رسول خدا (ع)، که. .. پهلویش شکسته، همسرش مظلوم و فرزندش مقتول شد» (ابن طاووس،1414ق، ج3، ص166). روشن است که مراد از «فرزند مقتول» در این جملات، همان حضرت محسَّن است و نه حسنین (؛ زیرا در آن صورت، باید به صورت تثنیه گفته می شد: المقتول وَلَدَیها. علاوه بر آن، ذکر جملة «المقتول ولدها» پس از جملة «المکسور ضلعها» قرینه ای است بر آنکه مراد از فرزندِ مقتول در اینجا، همان است که در اثر هجوم به خانه و شکستن پهلو کشته شده است.
- علامه حلّی(726ق): وی ضمن استدلال بر عدم صلاحیتِ ابوبکر برای خلافت، به واقعه هجوم به خانه حضرت فاطمه(ع) و سقط محسَّن، با این تعابیر اشاره کرده است: «و فاطمه(ع) مضروب واقع شد و بدین جهت، جنینی را که اسمش محسَّن بود، سِقط کرد» (حلی، 1407ق، ص511).
 
- حسن بن سلیمان بن محمد حلّی(زنده در 820 ق): وی حدیث مفصل خصیبی از مفضل بن عمرجعفی از امام صادق(ع) را نقل کرده که در آن به جرایم غاصبان خلافت  از جمله هجوم به خانة حضرت فاطمه(ع) و سقط شدن محسَّن  اشاره شده است: «... و آتش زدن درِ خانة علی(ع) و فاطمه(ع) و حسن و حسین(ع)، برای آنکه آنان را با آن آتش بسوزانند، و شلاق زدن به دست فاطمه(ع) و ضربه زدن به شکم او و سقط شدن محسَّن...» (حلی، 1421ق، ص187).
- شیخ ابراهیم کفعمی(م 905ق): ضمن دعایی که وی در کتابش از امیرمؤمنان علی(ع) نقل کرده چنین آمده است: «خدایا، آنان (دشمنان اهل بیت() را لعن کن به عدد هر منکری که به جا آوردند و شکمی که دریدند و جنینی که سقط کردند و پهلویی که شکستند» (کفعمی، 1403ق، ص553). روشن است که مراد از جنین سقط شده، که همراه پهلوی شکسته ذکر شده، کسی جز محسَّن نیست؛ زیرا این امر دربارة دیگر اولاد اهل بیت(ع) نقل نشده است.
- محقق کرکی(م940ق): وی نیز ضمن برشمردن رفتارهای صورت گرفته در حق اهل بیت(ع) پس از رحلت رسول خدا(ع)، به سقط حضرت محسَّن در اثر هجوم به خانة حضرت فاطمه(ع) تصریح کرده است (کرکی، بی تا، ص130).
- مقدس اردبیلی (م993ق): وی نیز سبب سقط محسَّن را ضربة عمر و غلام او دانسته است (مقدس اردبیلی، 1383، ص265).
- علامه محمدتقی مجلسی (م1070 ق): وی پس از نقل روایت صحیح علی بن جعفر از برادرش امام کاظم(ع) در خصوص شهید بودن حضرت فاطمه(ع)، علت شهادت را به نقل از کتاب سلیم بن قیس، مضروب شدن توسط عمر و قنفذ دانسته، و سقط شدن حضرت محسَّن را نیز بر اثر این ضربه، از الارشاد شیخ مفید نقل کرده است (مجلسی، بی تا، ج5، ص342).
- فیض کاشانی(م1091ق): وی ضربة واردشده بر حضرت فاطمه(ع) پس از هجوم به خانه اش را قوی ترین سبب برای اسقاط جنینش دانسته است (فیض کاشانی، 1375، ص182).
-شیخ حر عاملی(1104ق): وی در ارجوزه ای که دربارة تاریخ پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) ایشان سروده، به سقط حضرت محسَّن تصریح کرده است: «اولاد فاطمه پنج تن هستند: حسین، حسن، زینب، ام کلثوم و محسنی که در روز عمر - چنان که مشهور است- در اثر گشودن در توسط عمر سقط شد. و در این هنگام، فاطمه(ع) جنینش را سقط کرد و همواره ناله اش برای او بلند بود»(حرعاملی، بی تا، ج2، ص 13 -14).
- علامه محمدباقر مجلسی(م1111ق): وی نیز با نقل روایت پیش گفته از کتاب دلائل الامامة (مجلسی، مکرر، ج43، ص170) و نقل روایت مفصل خصیبی از مفضل بن عمر از امام صادق (ع) (همان، ج53، ص14) و همچنین نقل سخن پیش گفته از ابن قتیبه توسط ابن شهرآشوب، بر سقط شدن حضرت محسَّن در اثر هجوم به خانه، صحه گذاشته است (همان، ج43، ص233).
در ادامه- چنان که وعده دادیم- به اعتبارسنجی روایات دارای سند درباره شهادت حضرت محسَّن می پردازیم:

1. نقل سُلَیم بن قیس
در مقاله یادشده، پس از نقل بخشی از خبر منقول در کتاب سلیم، ادعا شده که همه یا بیشتر منابع بعدی این خبر را از سلیم بن قیس نقل کرده اند و در ادامه، در خصوص اعتبار این کتاب به برخی از آثار ارجاع داده شده است. هرچند نویسندة مقاله در اینجا موضع خود را نسبت به کتابِ موجود منسوب به سلیم بن قیس روشن نکرده و خواننده را به برخی از پژوهش ها دربارة اعتبار این کتاب ارجاع داده، اما با عنایت به آخرین جمله ایشان در این مقاله، می توان جایگاه کتاب سلیم نزد ایشان را حدس زد.

3. نقل ابن قولویه
جعفربن محمدبن بابویه قمی در کامل الزیارات با سندی متفاوت از کتاب سلیم و کتاب الاختصاص، خبر حضرت محسَّن را نقل کرده است (ابن قولویه، 1417ق، ص334). در این خصوص نیز به دو بُعدِ منبع و سند و همچنین محتوا باید توجه داشت: به لحاظ منبع، چاره ای جز اذعان به اعتبار آن نیست. کتاب کامل الزیارات از خوش نام ترین و معتبرترین آثار حدیثی شیعه است و این حقیقت برای کسی که از کمترین آگاهی نسبت به مواریث حدیثی شیعه و جایگاه آنها برخوردار است، پوشیده نیست. عالمان شیعه همواره برای این کتاب حساب ویژه ای باز کرده و روایات آن را به دیدة اعتبار و قبول نگریسته اند.
اما به لحاظ محتوایی، این حدیث مشتمل بر اِخبار پیشین از جنایاتی است که پس از رحلت رسول خدا(ع)، امّتِ آن حضرت نسبت به اهل بیتش(ع) مرتکب شدند، و این امر (اَخبار غیبی از آینده) در ارتباط با رسول خدا(ص) و انبیای الهی فراوان رخ داده است. بنابراین، مضمون خبر مشتمل بر امر مستبعَد و غریبی نیست، که طبعاً این نکته باید مدنظر نویسندة یادشده قرار می گرفت.

5- نقل شیخ صدوق
چنان که گذشت، شیخ صدوق در امالی، خبر مسندی را از ابن عباس نقل کرده است که در بخشی از آن، رسول خدا(ص) به شرح آنچه پس از او بر فاطمه اش (ع) رفت، پرداخته و به جریان سقط حضرت محسَّن نیز اشاره کرده است. البته نویسندة مقاله محل بحث هیچ اشاره ای به این خبر نکرده است. این خبر به لحاظ سندی (به سبب وجود برخی راویان همچون حسن بن علی بن ابی حمزه و پدرش و نیز برخی دیگر) دچار ضعف است، اما به لحاظ محتوا، متضمن نکتة غریبی نیست و مضمون آن در دیگر احادیث اهل بیت(ع) به چشم می خورد. بدین روی، می توان این خبر را نیز مؤیدی برای دیگر اخبار حضرت محسَّن قلمداد کرد. خبر دیگر شیخ صدوق (صدوق، 1379، ص205) نیز می تواند به عنوان مؤیدی برای موضوع لحاظ شود. در اینجا، یادآوری مجدد این نکته بجاست که عالمان متقدم شیعه همچون شیخ صدوق، بیش از آنکه برای تشخیص قوت یا ضعف سند به سراغ سند حدیث بروند، از قراینی که برای تشخیص درستی محتوا در دست داشتند، بهره می بردند، ازاین رو، امروزه نیز نباید از این نکته غافل بود و صرفاً بر اساس سند حدیث دربارة آن به قضاوت نشست.

شهادت محسن بن علی در احادیث معصومین(علیهم السلام)
 
امام صادق(علیه السلام) فرمود:
هنگامی که روز قیامت شود، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خوانده می شود، پس حضرت در حالی که ردای قرمز پوشیده است، طرف راست عرش می ایستد. آنگاه ایراهیم (علیه السلام) خوانده می شود و در حالی که ردای سفید پوشیده، در طرف چپ عرش می ایستد. آنگاه فاطمه (صلوات الله علیها) همراه با زنان و مردان ذریه اش و شیعیان خوانده می شود، پس بدون حساب داخل بهشت می شوند؛ آن گاه منادی از بطون عرش از جانب پروردگار با عظمت و آن جایگاه رفیع ندا می دهد: ای محمد! بهترین پدر، پدر تو باشد، و او ابراهیم است. و بهترین برادر، برادر توست، و اوست علی بن ابی طالب(علیه السلام)؛ و بهترین فرزندان، دو فرزند تو هستند، و آن دو حسن و حسین (صلوات الله علیهما) اند؛ و بهترین جنین، جنین توست و او محسن (علیه السلام) است.
بحارالانوار ج7 ص328
فیض کاشانی نقل می کند:
عمر بن خطاب (خلیفه دوم) به قنفذ بن عمران دستور داد تا با تازیانه ای که در دستش بود، فاطمه(سلام الله علیها) را بزند، قنفذ هم آنقدر با تازیانه به پشت و پهلوی مبارک حضرت زد تا این که توانست فاطمه را از علی (صلوات الله علیهما) جدا کند. جای ضربات تازیانه بر بدن مبارک و شریف فاطمه باقی ماند، و آن ضربه ها در سقط شدن جنینی که فاطمه (سلام الله علیها)حامله بود، بیشترین تاثیر را داشت و پیغمبر نام او را محسن گذاشته بود.
نوادر الاخبار ص183

امیر المومنین (صلوات الله علیه) بعد از شهادت محسن(صلوات الله علیه) به فضه فرمود:
او را در انتهای خانه دفن کن، او به جدش (صلی الله علیه و آله) پیوست.
الهدایه الکبری ص 417

امام صادق(علیه السلام) فرمود:
وقتی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) ظهور کند ... محسن(صلوات الله علیه) را در حالی که آغشته به خونش است، خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت اسد، مادر امیرالمومنین(صلوات الله علیهما) که دو جده او هستند، می آورند ... و یک طرف مادرش فاطمه زهرا(صلوات الله علیها) می گرید و فریاد می زند:« این همان روزی است که شما وعده داده شدید» و جبرئیل فریاد بر می آورد و می گوید:«مظلوم است، پس یاری اش فرما» - یعنی محسن را- و محسن(صلوات الله علیه) می گوید: من مظلوم هستم، یاری ام فرما...
مفضل به امام صادق(علیه السلام) عرض کرد: مولای من! آیا سوالی بپرسم؟
فرمود: بپرس.
عرض کرد: مولای من! چه می گویید درباره ی فرمایش حق تعالی: (و اذا المووده سئلت بای ذنب قتلت)؟
فرمود: ای مفضل! عامه می گویند که آن درباره هر جنینی از اولاد مردم است که مظلومانه کشته می شود.
مفضل گفت: آری مولای من اکثرشان چنین می گویند.
فرمود: وای بر آنها! از کجا می گویند که آیه برای آنهاست؟ این آیه در قرآن فقط مخصوص ماست و آن محسن(علیه السلام) است؛ چرا که او از ماست و خداوند می فرماید: (بگو من از شما برای رسالتم چیزی نمی خواهم،جز دوستی با خویشان نزدیکم) و همانا که آن «مووده» از اسامی مودّت است، پس از کجا می گویند که برای هر جنینی از اولاد مردم است؟ و آیا مودت و نزدیک بودن به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برای غیر ما هم هست؟
ای مفضل! به خداوند (عزوجل) قسم که منظور از جنین، محسن(علیه السلام) است؛ چرا که او از ماست و نه غیر، پس هرکه غیر این را بگوید، تکذیبش کنید.
بحارالانوار ج53 ص23

حضرت محسن کیست و چگونه به شهادت رسیده؟
پاسخ اجمالی
بنابر روایات و اسناد تاریخی در منابع شیعه و اهل سنت، حضرت محسن (ع) از فرزندان حضرت امام علی (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) بوده و «عمر» یا «قنفذ»، حضرت فاطمه (س) را میان فشار در و دیوار قرار داده و شدّت این کار به حدّى بود که پهلوى آن بانو شکست و بچّه داخل شکم (حضرت محسن) سقط شد.
 پاسخ تفصیلی
بنابر روایاتی که از کتب شیعه و اهل سنت نقل شده حضرت محسن (ع) از فرزندان امام علی (ع) و فاطمه زهرا (س) بود که در اثر ضربه خوردن در منزل و فشار آن حضرت میان در و دیوار توسط عمر، سقط شده و به شهادت رسید.[1] بیان این نکته نیز ضروری است که محاصره خانۀ حضرت زهرا (س) و آسیب رساندن به ایشان از جانب هرکسی که بوده باشد، یقیناً با دستگاه خلافت آن زمان مرتبط بوده است.
به عنوان نمونه، به برخی روایات و اسناد تاریخی از منابع شیعه و اهل سنت اشاره می شود:
منابع شیعه:
1. از مجموع روایاتی که در ذیل می آید، استفاده می شود که حضرت محسن (ع) از فرزندان حضرت زهرا (س) بوده و به شهادت رسید. حضرت امام علی (ع) فرمود: «اگر فرزندان سقط شده‏ شما روز قیامت شما را ببینند در حالى که نامى براى آنان نگذاشته‏اید، سقط به پدرش مى‏گوید: چرا براى من نامى تعیین نکردى در حالى که پیامبر (ص)، محسن (ع) را قبل از این که به دنیا بیاید نامگذارى کرده بود».[2]
2. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «...حضرت زهرا (س) زده مى‏شود در حالى که باردار است. در اثر این ضربت، فرزندى که همراه دارد سقط مى‏شود، و خود او در اثر همان ضربت از دنیا مى‏رود...».[3]
3. مرحوم طبرسی می گوید: ...أبوبکر به قنفذ پیغام فرستاد که فاطمه را بزنید، با این پیغام کار بالا گرفت و او را از علی دور کردند و قنفذ با شدّت عمل بالاترى وارد صحنه شد و در نهایت قساوت و شدّت، دخت گرامى پیامبر را میان فشار درب و دیوار قرار داده و شدّت این کار به حدّى بود که پهلوى آن بانو شکست و بچّه داخل شکم سقط شد!.[4]
منابع اهل سنت:
1. ابراهیم بن سیار نظام معتزلى (160-231) که به دلیل زیبایى کلامش در نظم و نثر به نظّام معروف شده است، واقعه بعد از حضور در خانه فاطمه(س) را چنین نقل می‌کند: «عمر در روز اخذ بیعت براى ابى بکر، بر شکم فاطمه زد، او فرزندى که در رحم داشت و نام او را محسن نهاده بودند، سقط کرد»![5]
2. «احمد بن محمّد» معروف به «ابن ابى دارم»، محدث کوفى (متوفاى سال 357)، کسى است که محمّد بن أحمد بن حماد کوفى درباره او مى گوید: «کان مستقیم الأمر، عامة دهره»: او در سراسر عمر خود پوینده راه راست بود.
او نقل مى کند که در محضر او این خبر خوانده شد: عمر لگدى بر فاطمه زد و او فرزندى که در رحم به نام محسن داشت سقط کرد![6]
3. ابن سعد در طبقات و بلاذری در انساب الاشراف آورده است: فرزندانی که مادرشان حضرت فاطمه (س) دختر رسول خدا (ص) است که شامل امام حسن (ع) و امام حسین (ع) و محسن و زینب کبرا و ام کلثوم کبرا است. محسن در جریان حمله به خانۀ حضرت زهرا (س) سقط شد.
ابن اثیر می گوید: محسن در کودکی وفات یافته است.[7]
 
________________________________________
[1] . برای آگاهی بیشتر به نمایه «شهادت حضرت فاطمه(س) در منابع اهل سنت؛ سؤال 5256 (سایت: 5512)» مراجعه شود.
[2] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 43، ص 195، مؤسسة الوفاء بیروت - لبنان، 1404 ق.
[3] . همان، ج 28، ص 62.
[4] . طبرسى‏، احمد بن على، الإحتجاج على أهل اللجاج‏، ج 1، ص 83، نشر مرتضی، مشهد، چاپ اول، 1403ق.
[5] . الوافی بالوفیات: 6/17، شماره 2444; ملل و نحل شهرستانى: 1/57، چاپ دار المعرفة، بیروت. و در ترجمه نظام به کتاب «بحوث فی الملل و النحل»: 3/248-255 مراجعه شود. « انّ عمر ضرب بطن فاطمة یوم البیعة حتى ألقت المحسن من بطنها.»؛ اقتباس از سؤال 5256 (سایت: 5512).
[6] میزان الاعتدال: 3/459. «   انّ عمر رفس فاطمة حتى أسقطت بمحسن.»؛ اقتباس از سؤال 5256 (سایت: 5512).

 انتهای پیام | https://www.shia-news.com/