ویژگی‌های شخصیتی حضرت زینب(س)

«شیعه نیوز»: در فرخنده سالروز ولادت باسعادت حضرت زینب کبری (س) به بررسی ویژگی‌های سیره و شخصیت آن حضرت با استناد به متون تاریخی و روایی پرداخته‌ایم.

امروز، روز ولادت حضرت زینب کبری (س) است. گفتن و نوشتن درباره شخصیت و خصایل پیام‌آور عاشورا به هیچ رو، ساده نیست؛ بانوی بزرگواری که پرچم حماسه حسینی را بر دوش گرفت و سخنان پرشورش، کاخ ظلم یزیدیان را ویران کرد. حضرت زینب (س)، اسوه مقاومت و پایداری، در دامان مادری پرورش یافت که سرور همه زنان عالم است.

«محمدکاظم قزوینی» در کتاب «زینب‌الکبری (س) من المهد الی اللحد» می‌نویسد: «بانوی بزرگوار ما، زینب (س) در خاندانی پاک و برگزیده تربیت شد؛ او در این خاندان، فصاحت، بلاغت و روایات گذشتگان را فرا گرفت و زندگی را در معنای واقعی آن شناخت. زینب (س) عزت‌نفس، شجاعت و چگونه اندیشیدن را در خاندان وحی فرا گرفت. او آموخت که چطور باید از اندیشه و تفکر بهره ببرد و از حکمت در اداره امور استفاده کند و آن را در مواقع مورد نیاز، به کار بندد.» جایگاه والای حضرت زینب (س) در نصوص روایی، ریشه در همین تربیت الهی دارد. سخنان شورانگیز و بیانات متقن این بانوی والامقام که در کتاب‌هایی مانند «بلاغات‌النساء»، اثر «ابن‌ابی طاهر»، جمع‌آوری شده است، نشان‌دهنده جایگاه کم‌مانند حضرت زینب (س) در عرصه‌های مختلف علوم و معارف دینی است. دکتر «عایشه بنت‌الشاطی»، نویسنده و پژوهشگر شهیر مصری، در کتاب «زینب دختر علی (ع)» می‌نویسد: «شخصیت زینب (س) را باید از قدرت بیان و قوت منطق وی شناخت. سخنرانی‌های او در صحنه کربلا و در کوفه و مجلس یزید، او را چنان که باید شناسانده است و در زیباترین شکل، شجاعت و سربلندی و جلال را به ما نشان می‌دهد.»

آن عالمه بدون معلم
درباره فضایل حضرت زینب (س)، اخبار فراوانی منقول است. آن بانوی بزرگوار، در زمره راویان حدیث نیز بود. «محمد بن جریر طبری» در کتاب «دلائل‌الامامه»، حضرت زینب (س) را راوی روایت «فَأنتَ یا عَلی وَ شیعَتُک فِی الجَنَّه» و حدیث مشهور «فدک» از مادر بزرگوارش، حضرت فاطمه‌زهرا (س)، معرفی کرده است. «سیدنورالدین جزائری» در کتاب «خصائص زینبیه»، پس از ذکر روایاتی می‌نویسد: «حضرت زینب (س) در کوفه و در زمان خلافت پدرش، امیرالمؤمنین (ع)، برای زنان کوفه جلسات تفسیر قرآن برگزار می‌کرد.» «ابوالفرج اصفهانی» هم در کتاب «مقاتل‌الطالبیین»، پس از بیان برخی مناقب بانوی کربلا می‌نویسد: «زینب (س) همان کسی است که ابن‌عباس از او روایت نقل کرده و درباره اش گفته است: عقیله بنی‌هاشم، زینب دختر علی (ع) روایت کرده است که ...» نفوذ کلام و منطق استوار حضرت زینب (س) مورد تمجید امامان معصوم (ع) بوده است.

در جریان ورود کاروان اسرای کربلا به کوفه و پس از سخنرانی کوبنده حضرت زینب (س) در مذمت کوفیان، امام سجاد (ع) درباره عمه خود فرمودند: «یا عمه! انتِ بحَمد ا... عالِمَةٌ غَیرُ مُعَلَّمَةٍ، فَهِمَةٌ غَیرُ مُفهَّمَةٍ؛ عمه‌جان! سپاس خدای را که تو بانوی عالمی هستی که معلمی نداشته و دانایی هستی که کسی به وی چیزی نیاموخته است.» (بحارالانوار؛ ج ۴۵؛ ص ۱۶۴) حضرت زینب (س) به سبب فضایل پرشمارش، مورد احترام امامان معصوم (ع) و عموم مسلمانان بود. در روایتی که مرحوم «سیدعلی‌نقی فیض‌الاسلام» نیز آن را در کتاب «خاتونِ دو سَرا»، نقل کرده، آمده است: «إنَّ الحُسَین علیه السلام، کانَ اِذا زارَتهُ زَینَبُ، یقوم اجلالاً لَها و کانَ یَجلِسُها فی مَکانِه؛ هرگاه حضرت زینب (س) به دیدار امام حسین (ع) می‌آمد، به احترام او از جا برمی‌خاست و خواهر بزرگوارش را جای خود می‌نشاند.»

چرا «عقیله بنی‌هاشم»؟
«عقیله بنی‌هاشم» لقب حضرت زینب (س) است. دکتر «عایشه بنت‌الشاطی» می‌نویسد: «در برخی روایات آمده است که او [حضرت زینب (س)]مجالس علمی داشت و زنان به قصد آموختن احکام دین، نزد او می‌رفتند. این صفات برجسته، زینب (س) را از دیگر بانوان، ممتاز می‌کرد، چنان‌که او را عقیله بنی‌هاشم می‌نامیدند و از وی حدیث فرامی‌گرفتند.» درباره دلیل ملقب شدن حضرت زینب (س) به «عقیله بنی‌هاشم»، نظر‌های مختلفی وجود دارد. «ابوالفضل کاشانی» در کتاب «۲۵۰ کرامه للسیده زینب علیهاالسلام» می‌نویسد: «زینب (س) به عقیله، عقیله بنی‌هاشم و عقیله الطالبیین ملقب شده است و عقیله، بانویی را گویند که بزرگوار و در میان قومش بسیار عزتمند است و زینب (س) چنین بانویی بود.» «محمدکاظم قزوینی» هم در کتاب «زینب‌الکبری (س) من المهد الی اللحد» می‌نویسد:

«زینب (س) به عقیله شهرت دارد ... ما در کتاب‌های لغت، معانی متعددی برای واژه عقیله یافته‌ایم که مهم‌ترین آن‌ها بانوی بزرگوار، بانوی والامقام و بانوی گران قدر است.» با این حال، برخی دلیل ملقب شدن حضرت زینب (س) به «عقیله بنی‌هاشم» را دانایی و علم آن حضرت می‌دانند. «ابن اثیر» در جلد هفتم کتاب «اسدالغابه فی معرفه الصحابه» (چاپ دار احیاءالتراث) می‌نویسد: «وَکَانَتْ زَیْنَبُ اِمْرَأَةً عَاقِلَةً لَبیبَةً جَزْلَةً؛ زینب (س) زنی عاقل، خردمند و باذکاوت بود.» او ضمن اشاره به خطبه حضرت زینب (س) در کاخ یزید، می‌افزاید: «وَهُوَ یَدُلُّ عَلَی عَقْلٍ وَقُوَّةِ جَنَانٍ؛ و این خطبه بر عقل و قوت قلب زینب (س) دلالت دارد.» چنین ستایش‌هایی از ذکاوت و هوشیاری بانوی کربلا، در بسیاری از آثار تاریخی دانشمندان مسلمان، اعم از شیعه و سنی، به چشم می‌خورد.

اسوه زهد و تهجّد
زهد و تعبد از دیگر ویژگی‌های شخصیتی حضرت زینب (س) است. «شیخ ذبیح‌ا... محلاتی» در کتاب «ریاحین الشریعه» می‌نویسد: «تهجد و شب زنده‌داری زینب (س) در تمام عمرش ترک نشد؛ حتی در شب یازدهم محرم و با آن همه فرسودگی و خستگی و دیدن آن مصیبت‌های دلخراش. حضرت سجاد (ع) می‌فرماید که در آن شب دیدم، عمه‌ام بر سجاده نمازش نشسته و مشغول عبادت است.» آیت‌ا... «محمدباقر بیرجندی» در کتاب مشهور «کبریت احمر»، پس از بیان وقایع مربوط به وداع امام حسین (ع) با خواهر بزرگوارش، روایتی را نقل می‌کند و از قول امام حسین (ع) می‌نویسد: «یا اختاه! لا تنسنی فی صلاه اللیل؛ خواهرم! در نماز شبت مرا فراموش نکن.» در روایتی از امام سجاد (ع) نیز، نقل شده است که عبادت و شب زنده‌داری‌های حضرت زینب (س) در تمام طول سفر دشوار کاروان اسرا به شام و بازگشت به مدینه، ترک نشد.

شاید، نوشتار مرحوم شیخ «عبدا... مامقانی»، عالم و رجالی بزرگ شیعه، درباره حضرت زینب (س) و مقام والای ایشان، حُسن ختامی درخور و شایسته بر این نوشتار باشد. او در جلد سوم کتاب «تنقیح المقال فی علم الرجال» می‌نویسد: «زَیْنَبُ و ما زَیْنَبُ؟ وَ ما اَدریکَ ما زَیْنَبُ؟ هِیَ عَقیلَةُ بَنی هاشِمٍ وَ قَدْ حازَتْ مِنَ الصِّفاتِ الْحَمیدَةِ ما لَمْ یُحزْها بَعْدَ اُمِّها أحَدٌ حَتی حَقَّ اَنْ یُقالَ هِیَ الصِدّیقَةُ الصُغْری ... هِیَ فِی الصَّبْرِ وَ الثَّباتِ وَ قُوَّةِ الایمانِ وَالتَّقوی وَحیدَةٌ وَ هِیَ فِی الْفَصاحَةِ وَ الْبَلاغَةِ کَاَنَّها تَفْرَغُ عَنْ لِسانِ أمیرِالمؤمنین علیه‌السلام؛ زینب! به راستی زینب کیست؟ تو چه دانی که زینب کیست؟ او عقیله بنی هاشم است که در صفات ستوده، برترین است و کسی جز مادرش بر او افتخار و برتری ندارد، تا جایی که اگر به او «صدیقه صغری» بگوییم، به حق سخن گفته‌ایم ... او در صبر و قوت ایمان و تقوا منحصر به فرد بود و در فصاحت و بلاغت، انگار از زبان امیرالمؤمنین علیه السلام سخن می‌گفت.»