شیخ صدوق مرزبان بزرگ مكتب تشیع

به گزارش «شیعه نیوز»، بزرگان و شخصیت های برجسته ای در میان علمای شیعه وجود دارند كه نقش و تاثیر بسزایی در احیاء و انتقال علوم اهل بیت(ع) به آیندگان داشته اند كه از این میان می توان به شیخ صدوق اشاره كرد. او از چنان ویژگی خاصی برخوردار بود كه حدود 300 تصنیف به وی نسبت داده اند اما امروزه بیش از بیست و چند عنوان از این آثارها در دسترس نیست.

«محمد بن علی بن بابویه قمی» در 305 هجری دیده به جهان گشود و كودكی و نوجوانی را با تعلیم و تربیت در سایه پدر سپری كرد و در جوانی به درجه ای از علم و تقوا رسید كه توانست هزاران حدیث را با سلسله ای از سند حفظ كند. او شاگردان بسیاری را در قم، ری، نیشابور و مشهد تربیت كرد و حدیث های زیادی را در زمینه های گوناگون به آنها آموخت. علم آموزان وی نیز این حدیث ها را با نام های «امالی و مجالس» نوشتند و در حفظ و نگهداری آنها از هیچ كوششی دریغ نكردند.

همه علما و فقهای بزرگ اسلام با دیده احترام به شیخ صدوق نگریسته و عدالت او را تایید و مقام شامخ وی را با عباراتی بلند تصدیق كرده اند. از آن جمله شیخ طوسی در كتاب «الفهرست» می نویسد: «شیخ صدوق دانشمندی جلیل القدر و حافظ احادیث بود و در علمای قم از نظر حفظ احادیث و كثرت معلومات مانندی نداشت.»

یكی از برجسته ترین آثار این عالم بزرگ «معانی الاخبار» به شمار می رود كه در آن احادیثی درباره تفسیر معانی حروف و الفاظ آورده شده كه به منزله قاموسی در فهم معانی الفاظ و لطایف اخبار معصومان(ع) است و اهمیت فراوانی دارد. شیخ صدوق در نگارش این كتاب از برخی روش های ویژه همچون اذعان صدوق به سوال كردن از معانی برخی احادیث از استادانش، بیان مكان و زمان استماع حدیث، استناد به اقوال لغویین، استدلالات كلامی، ازاله تشكیك از برخی خطبه های نهج البلاغه و ... استفاده كرده است.

از جمله آثار شیخ صدوق می توان به «من لا یحضره الفقیه، كمال الدین و اتمام النعمه، صفات شیعه، عیون الاخبار امام رضا(ع)، مصادقه الاخوان، خصال، علل الشرایع، توحید، اثبات ولایت علی علیه السلام، معرفت، مدینه العلم، مقنع در فقه، معانی الاخبار، مشیخته الفقیه و و عیون» اشاره كرد.

سرانجام شیخ صدوق این عالم بزرگوار پس از عمری خدمت و پاسداری از فقه شیعه در 381 هجری چشم از جهان فروبست و در نزدیكی حرم مطهر شاه عبدالعظیم حسنی(ع) در شهر ری به خاك سپرده شد.

خدمات و بركات آثار این محدث نامی و عالم بزرگ جهان تشیع و اسلام باعث شد تا 15 اردیبهشت را به عنوان «روز بزرگداشت شیخ صدوق» نامگذاری كنند. به همین مناسبت پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به گفت وگو با حجت الاسلام «رحمان كاظمی نیا» استاد حوزه و پژوهشگر تاریخ اسلام پرداخت.

** شیخ صدوق، استاد بزرگ علوم حدیث
حجت الاسلام كاظمی نیا با اشاره به این مطلب كه شیخ صدوق از جمله بزرگان دینی به شمار می رود و سفرهای بسیاری را به مناطق مختلف جهت جمع آوری احادیث كرده است، گفت: این عالم فقیه در تمامی سفرهای خود سعی داشت، احادیث را اخذ و منتشر كند و به جهت جایگاه بالای علمی به شیخ صدوق شهرت یافت زیرا او با توجه به نیازهای زمان، تالیفاتی را كه بیشتر سابقه حدیثی داشتند به رشته تحریر درآورده است. او بسیاری از احادیث را به قصد تفسیر و تبیین قرآن كریم بیان می كرد، بنابراین بر همین پایه وجود احادیث تفسیری در میان تالیفات شیخ صدوق به صورت پراكنده مشاهده می شود. برخی از این روایت ها گاه به صراحت، آیه مورد نظر را بیان و معنی می كند كه به روایات تفسیری مشهور شده اند و بعضی دیگر آیه ها را تبیین می كند. در هر 2 صورت حقیقتی را بیان می دارد كه مورد نظر قرآن بوده است و ائمه اطهار(ع) نیز بر آنها تاكیده داشته اند.

این استاد حوزه در ادامه افزود: در میان آثار شیخ صدوق می توان از كتاب برجسته «من لایحضره الفقیه» نام برد كه در یكی از سفرهای وی به افغانستان فعلی به رشته تحریر در آمده است. شیخ صدوق در آن سفر با شخصی به نام شیخ «نعمت» حاكمِ عالم یكی از مناطق بلخ آشنا می شود كه او از شیخ صدوق در خواست می كند كه كتابی برایش بنویسد و این موضوع را اینگونه بیان می‌كند: «شما كتابی به نام «من لایحضره الفقیه» بنویسید كه این كتاب برای فردی كه فقیه نزد او نیست مورد استفاده باشد.» در معنای امروزی این عنوان یعنی «خودآموز فقه» تا افراد بتوانند در نبود فقیه با توجه به این كتاب به فقه عمل كنند. شیخ صدوق در مقدمه كتاب تصریح می‌كند: «اگر چه این كتاب از روایت ها اخذ شده است لیكن روایاتی وجود دارند كه از دیدگاه من حكم به صحت آنها می‌كنم و حجت میان من و خدای من است.»

** تبیین درجه صحت روایت های شیخ صدوق و مفهوم واژه «صحیح»
عضو هیات علمی دانشكده علوم حدیث با اشاره به تبیین درجه صحت روایت های شیخ صدوق و مفهوم «صحیح» از منظر وی، می گوید: این عالم به لحاظ اعتبار منابع و نسبی روایت ها كتاب «من لایحضره الفقیه» را جمع آوری می كند و واژه صحیح را بر پایه ملاك و معیارهایی كه در میان قدما متداول بوده است، قرار می دهد. او به حدیثی صحیح می گوید كه به لحاظ سند، متن، منبع و مأخد درست باشد. جلد چهارم این كتاب مباحث اخلاقی بسیاری دارد كه بحث های تفصیلی و روایت هایی با دیگر موضوعات را بیان كرده است. كتاب من لایحضره الفقیه یكی از مهم ترین كتاب های چهارگانه حدیثی شیعه به شمار می رود. همچنین این كتاب شرح و حواشی بسیاری دارد كه با تألیفی عمیق و به روش های خاص خود شیخ صدوق بیان شده و بسیار دقیق است.

** اندیشه های كلامی و اعتقادی شیخ صدوق
حجت الاسلام كاظمی نیا با بیان این موضوع كه در روزگار شیخ صدوق، شیعیان مورد اذیت و جبر بودند، گفت: با مشاهده و مطالعه در آثار و زندگی شیخ صدوق به درستی می توان دریافت كه او همواره به دنبال جمع آوری احادیث بوده است تا سخنان پیشوایان را سرلوحه امور خود قرار دهد و به دیگران نیز این توصیه را می كند. او در سفرهای متعدد خود با مشكلات فراوانی روبرو می شد اما هرگز در ادامه مسیر ذره ای تردید نمی كرد و با كوله باری از احادیث پیامبر اكرم(ص) و ائمه اطهار(ع) از سفرها بازمی گشت. مركز علمی وی در قم و ری بود كه هر 2 محیطی شیعه نشین بودند و به همین مناسبت كلام نقلی در آن زمان شیوع بیشتری پیدا كرد. بنابراین در این محیط، شبهه ها و اشكالات وجود نداشت اما در دیگر نقاط اسلامی به مسایل شیعه ایراد می گرفتند و گاهی نیز آن را مورد ستم قرار می دادند. از این جهت شیخ صدوق، علوم نقلی را در تفكرات خویش پرورش می دهد و علاقه وی به نشر معارف نقلی و حدیثی زیاد می شود و این چنین نگارش های او در همین جهت ادامه پیدا می كند. كتاب «توحید» را نیز بر پایه همین موارد نوشته است و در آن به رد اشكال ها و شبهات احادیث اشاره دارد.

** پیگیری و تلاش برای حل مشكلات شیعیان
مدرس حوزه، پیگیری مشكلات شیعه و تلاش برای حل آنها را نیز از جمله ویژگی های بارز شیخ صدوق دانست و بیان داشت: عالمان دینی وظیفه دارند تا وضعیت شیعیان را همواره رصد كنند تا بتوانند در مواقع بحرانی به رفع مشكلات آنها بپردازند. شیخ صدوق نیز در محل اقامت خود و شهرهایی كه به آنجا سفر می كرد، همواره به دنبال یافتن مشكلات شیعه و تلاش برای حل آن بوده است. او همچنین در پاسخگویی به شبهات شیعیان در خصوص مسایل شرعی با دلیل و برهان آنان را اقناع می ساخت. به طوری كه در مقدمه كتاب «كمال الدین» انگیزه‌ خود را از نوشتن كتاب، اثبات امامت ائمه(ع) و پاسخ به شبهات مربوط به امامت امام زمان(عج) و طولانی شدن غیبت و مسایل پیرامون آن معرفی كرده است. او همچنین در سفر به ماوراءالنهر نیز به این وظیفه خطیر توجه داشت و هنگامی كه نیاز به داشتن یك كتاب فقهی قابل مراجعه برای عموم را احساس می كرد به سرعت به نگارش كتاب می پرداخت.

شیخ صدوق در ارتباط با حاكمان و سیاستمداران عصر خود نیز می كوشید تا مورد اعتماد آنها واقع شود. در مجالس مناظره و گفت وگوهای علمی نیز از او دعوت به عمل می آمد و همچنین او با حاكمان دیگر نواحی مانند عراق و خراسان نیز ارتباط داشت و در انجام دادن فعالیت های علمی و مذهبی از هیچ كوششی دریغ نمی كرد. «امیر ركن الدوله و وزیر ابن العمید و ابن عباد» از جمله افراد مهم سیاسی به شمار می رفتند كه در یافتن و سامان دادن آثار و تألیفات شیخ صدوق نقش مهمی داشتند.

حجت الاسلام كاظمی نیا، در پایان تغییر روش نگارش تألیفات دینی را از ویژگی های مهم علمی شیخ صدوق دانست و یاد آور شد: شیوه نگارش در علوم اسلامی چون فقه، كلام و تفسیر در مدت امامت امامان معصوم(ع) نقلی بوده و نخستین حركت ها برای تغییر روش نگارش در میان شیعیان با وجود شیخ صدوق و در قم ظهور پیدا كرده است. شیخ صدوق و علی بن بابویه پدر گرانقدرش از پرچمداران این حركت بزرگ بودند. خروج از شیوه ارایه روایت در نگارش در عین حفظ محتوا و الفاظ روایات در حد امكان، یكی از كاركردهای ارزشمند آنها بود. او توانست ذهنیت نبود امكان تغییر روش نگارش را در مدت كوتاهی تغییر دهد و شرایطی را فراهم بیاورد كه بزرگان پس از او نیز بتوانند در دستیابی به سخنان دیگران به این متون مراجعه كنند.

مبحث عقل گرایی این عالم مورد تایید بسیاری از اندیشمندان كشورهای غربی نیز بوده است و آنها اندیشه های صدوق را عقل گرایی محض می دانستند زیرا معتقد بودند كه او در چگونگی به كارگیری عقل از متون دینی استفاده كرده است.