آیا فضیلتی که درباره نماز غفیله و بخشیده شدن یزید به سبب انجام آن آمده است، صحیح می‌باشد؟

شیعه نیوز:

پرسش

در مورد نماز غفیله مطالبی شنیدم به این مضمون که یزید از امام سجاد(علیه السلام ) پرسید: من پسر رسول الله را کشتم ... آیا ممکن است نجات پیدا کنم؟ امام سجاد(علیه السلام ) فرمود: «بله! اگر نماز غفیله بخوانی ممکن است نجات پیدا کنی ...» بعد حضرت زینب( سلام الله علیها ) به امام سجاد فرمود: تو داری قاتل پدرت را نجات می‌دهی؟ آن‌حضرت جواب داد: «... من گفتم نماز غفیله، ولی یزید [به علت دل درد] هیچ‌وقت موفق به خواندنش نمی‌شود». آیا این مطلب درستی است و این حرف در کجا آمده است؟

پاسخ اجمالی

چنین روایتی در کتاب‌های حدیثی معتبر وجود ندارد و حتی شبیه به این مضمون را نیز در کتب روایی نیافتیم علاوه بر این‌که محتوای این روایت نیز از چند جهت قابل نقد است:

1. عدم تناسب بین جرم و کیفیت توبه از آن.
2. در نظر نگرفتن موضوع نیّت در اعمال.
3. تناسب نداشتن آن با مقام حضرت سجاد(علیه السلام ) و حضرت زینب( سلام الله علیها ).

پاسخ تفصیلی

در بررسی آنچه که میان مردم معروف و مشهور است، گاهی به مطالبی بر می‌خوریم که به اشتباه آن‌را به امامان معصوم(علیه السلام ) نسبت داده و جزو احادیث آنان بر می‌شمرند.

اگر چه نماز غفیله یکی از نمازهای مستحبی است که چندین روایت در استحباب آن از ائمه(علیه السلام ) رسیده است،[1] و به همین سبب است که عموم فقها، بر استحباب آن نظر داده‌اند.[2]

اما مطلبی که برای بیان فضیلت این نماز، در سؤال بیان شده است صحیح نیست. قابل توجه است که چنین مطلبی در کتاب‌های حدیثی معتبر وجود ندارد و حتی شبیه به این مضمون نیز در جایی مشاهده نشده است.

اکنون جدای از این‌که مطلب مورد نظر در کتاب‌های حدیثی وجود دارد یا ندارد؛ محتوای این شبه روایت نیز از چند جهت قابل مناقشه است:

1. عدم تناسب بین جرم و کیفیت توبه از آن: یکی از مسائل پذیرفته شده در بین عقلا و همچنین از اصول پذیرفته شده شرعی، تناسب جرم و جزا و تناسب جرم با توبه از آن است. به عنوان نمونه؛ اگر کسی مال شخصی را برداشته باشد، همان‌طور که در شرع هم تصریح شده است، توبه‌اش آن است که آن مال را به صاحبش برگرداند یا به هر طوری که می‌تواند رضایت او را جلب کند. اگر غیبت کسی شده است، توبه‌اش آن است که یا او را از این غیبت آگاه کرده و حلالیت بطلبد و یا برای او از خداوند طلب خیر و مغفرت بکند. اگر آبروی کسی ریخته شده است، توبه از این گناه بزرگ آن است که اعاده حیثیت از او شود و موارد فراوان دیگری که می‌توان برای این موضوع، بیان کرد. البته در بسیاری از موارد، خداوند با عمل کوچکی، از مجازات گناهان بزرگی نیز صرف نظر می‌کند اما در موضوع پرسش، به حدی این عدم تناسب چشمگیر است که نمی‌توان توجیه صحیحی برای آن یافت.

چگونه ممکن است شخصی، دستش به کشتن امام مسلمانان و فرزند رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) آلوده شود، آن‌گاه؛ گناه او با خواندن نماز غفیله از بین رفته و توبه‌اش مورد قبول واقع شود؟

چگونه ممکن است کسی که شهر پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) (مدینة النبی) را خراب کرده و ناموس مردم را برای سپاهیانش حلال می‌کند، یا خانه خدا را ویران کرده، آن‌گاه با نماز غفیله بخشیده شود؟

2. در ادامه این شبه روایت برخی عنوان کرده‌اند که یزید؛ بارها قصد داشت به جهت توبه از عمل پلیدش این نماز را بخواند، اما به دلیل دردی که در ناحیه شکم بر او عارض شد، عملاً موفق به انجام آن نشد.

در احادیث موثّق و قابل قبول، چنین آمده که؛ نیت انسان جهت انجام کارهای خیر، برتر و بالاتر از عملی است که می‌خواهد انجام دهد، یا انجام داده است؛[3] یعنی چه بسا انسان، توانایی انجام کار خیری را نداشته باشد، ولی نیت انجام آن‌را بکند، چنین نیّتی، از عملی که او می‌خواسته انجام دهد، بالاتر و برتر است، حال چگونه است که در این روایت، شخصی نیت توبه از گناهش را دارد، ولی چون موفّق به انجام عمل خاصی (نماز غفیله) نشده است، آن نیت درونی‌اش مورد قبول واقع نمی‌شود و باعث نجات او نمی‌گردد؟ بله! امکان دارد برخی از گناهان به‌گونه‌ای باشد که شخص با انجام آنها در چاه ظلمتی گرفتار شود که دیگر اراده توبه را از دست بدهد، در برخی از روایات (که البته جای بحث مفصّلی پیرامون آن هست) به برخی از گناهان اشاره شده است که با انجام آن، اشخاص امکان توبه را از دست می‌دهند، از جمله این گناهان می‌توان به «بدعت در دین» اشاره کرد،[4] بدعتی که نه تنها خود شخص، بلکه عده زیادی را از راه حق و حقیقت خارج کرده و به وادی ظلم و ظلمت کشانده است.

سؤال دیگر آن‌که؛ آیا اساساً صحیح است که چنین شخصی را به جهت بیماری مورد سرزنش قرار دهیم؟ چگونه است که در دیگر احکام فقهی مانند روزه، حج، و..، استطاعت (قدرت بدنی) را شرط انجام این واجبات مهم می‌دانیم، به طوری که اگر کسی مریض باشد و نتواند روزه بگیرد و روزه برایش ضرر داشته باشد، نه تنها روزه بر او واجب نیست، بلکه گرفتن چنین روزه‌ای بر او حرام است، ولی در انجام این عمل مستحبی (نماز غفیله)، شخص را به جهت مبتلا شدن به یک بیماری و درد موضعی (که از اختیارش هم خارج بوده است) مورد عفو قرار نمی‌دهیم؟

3. در این شبه روایت به حضرت زینب( سلام الله علیها ) مطلبی نسبت داده می‌شود که با شأن و مقام ایشان تناسب ندارد، بعد از آن‌که حضرت سجاد(علیه السلام ) به یزید چنین می‌فرماید که با انجام نماز غفیله توبه‌ات نسبت به قتل امام حسین(علیه السلام ) پذیرفته می‌شود، گویا حضرت زینب( سلام الله علیها ) به حضرت اعتراض کرده و می‌فرماید: شما قصد بخشش قاتل پدرت را داری؟

چگونه حضرت زینب( سلام الله علیها ) که از خاندان وحی و آشنا به مقام و منزلت امامت است مانند یک شخص معمولی به امامش اعتراض می‌کند؟! بله! گاهی امام معصوم(علیه السلام ) یا یکی از اولیای خدا، عملی انجام می‌دهد که شاید به نظر آید با ظاهر شریعت و دین مخالف است، در این‌جا؛ نه تنها اعتراض و پرسش از حقیقت عمل اشکالی ندارد، بلکه امر مورد قبولی نیز می‌باشد، از  این جمله می‌توان به اعتراض حضرت موسی(علیه السلام ) به حضرت خضر(علیه السلام ) در جریان همراهی موسی با خضر اشاره کرد که به عنوان مثال وقتی خضر، پسری را کشت، حضرت موسی به او اعتراض کرد که نباید انسانی را بدون دلیل کشت، ولی در اعتراضی که به حضرت زینب نسبت داده شده است، ایشان به عملی از اعمال امام سجاد(علیه السلام ) اعتراض می‌کند که اولاً: چه بسا از امام معصوم می‌توان انتظار داشت که شقی‌ترین انسان‌ها را به سوی خیر و توبه راهنمایی کند. و ثانیاً: امام سجاد به عنوان امام و به عنوان ولی دم امام حسین، حق بخشش قاتل ایشان را داشته است.

4. اشکال دیگری که به چشم می‌خورد، جوابی است که امام سجاد(علیه السلام ) به حضرت زینب( سلام الله علیها ) می‌دهد؛ حضرت می‌فرماید: من گفتم نماز غفیله یزید را نجات می‌دهد، ولی شما نگران نباش، او هیچ‌گاه موفّق به خواندن آن نمی‌شود!

این نوعی اغراء است؛ چرا که شخصی از امام معصوم(علیه السلام ) درخواستی دارد تا با انجام آن آمرزیده شود و امام معصوم(علیه السلام ) با توجه به عدم توانایی او، او را به عملی تشویق می‌کند که هرگز نمی‌تواند انجام دهد. واقعاً جا داشت اگر یزید از اعمالش پشیمان شده باشد، امام سجاد او را به کاری راهنمایی می‌کرد که می‌توانست با انجام آن، نجات پیدا کند.

علاوه بر این می‌دانیم که یزید هیچ‌گاه از کشتن امام حسین و یارانش پشیمان نشد و جنایات خویش را در سال‌های بعد و در واقعه حره ادامه داد و دلیلی نداشت که امام برای شخصی که هنوز بر جنایات خود اصرار می‌ورزد، راهکاری برای توبه نشان دهد و بدین وسیله او را در انظار عمومی تا حدی تبرئه کند.

[1]. مرحوم سید بن طاوس در کتاب «فلاح السائل» چندین روایت در فضل این نماز آورده است. ر.ک: فلاح السائل، ص 244، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

[2]. فاضل لنکرانی، محمد، کتاب الصلاة، ص 54، قم، 1408ق.

[3]. قالَ رَسولُ الله( صلی الله علیه و آله و سلم ): «نِیَّةُ الْمُؤْمِنِ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِه‏»؛ رسول خدا فرمود: «نیت مؤمن، برتر از عمل او است». کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 2، ص 84، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1374ش.

[4]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 69، ص 216، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.

T