روایتی در مورد کم‌رنگ شدن تدریجی جایگاه دانش دینی در کوفه و انتقال مرکزیت آن به شهر قم وجود دارد. نظرتان در باره این روایت چیست؟

شیعه نیوز:
پرسش
امام صادق( علیه السلام ) می‌فرماید: «زود است که کوفه از مؤمنین خالی شود و علم از کوفه جمع شود. چنان‌که مار خود را در سوراخ خود جمع می‌کند ... سپس علم در شهری که او را قم گویند ظاهر شود و آن‌جا معدن علم و فضل گردد. به‌طوری‌که مستضعف در دین پیدا نشود حتی دختران خانه‌نشین نیز دانا شوند و این نزدیک ظهور قائم ماست». آیا این حدیث معتبر است؟
پاسخ اجمالی
با اقامت امام علی( علیه السلام ) در شهر کوفه، این شهر اعتبار دیگرى گرفت. گروهى در این شهر پاى منبر حضرت علی( علیه السلام ) نشستند و از سخنان آن‌جناب استفاده کردند و خود نیز از مربّیان و بزرگان علم و دانش شدند.[1]
از این رو شهر کوفه در روایات به «قبة الاسلام» نام‌گذاری شده،[2] و یکى از مراکز مهم براى نشر حدیث و علوم و معارف از نیمه دوم قرن اول هجری بوده[3] و تا قرنها ادامه یافت.
از همین روست که فردی چون امام صادق( علیه السلام )، بخاطر حضور تعداد زیادی از دانشجویان دینی سفری به این شهر دارند.
اما در مورد آنچه در پرسش آمده باید گفت که در روایتی به صورت مرسل -از کتاب تاریخ قم- وارد شده است که فعالیت‌های تبلیغی و دینی در کوفه و نجف به تدریج کم‌رنگ خواهد شد و در مقابل؛ در جایگاه شهر قم پُررنگ‌تر می‌شود؛ متن روایت چنین است:
«رُوِیَ بِأَسَانِیدَ عَنِ الصَّادِقِ( علیه السلام )‏ أَنَّهُ ذُکِرَ کُوفَةُ وَ قَالَ سَتَخْلُو کُوفَةُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ یأزر [یَأْرِزُ] عَنْهَا الْعِلْمُ کَمَا تأزر [تَأْرِزُ] الْحَیَّةُ فِی جُحْرِهَا ثُمَّ یَظْهَرُ الْعِلْمُ بِبَلْدَةٍ یُقَالُ لَهَا قُمُّ وَ تَصِیرُ مَعْدِناً لِلْعِلْمِ وَ الْفَضْلِ حَتَّى لَا یَبْقَى فِی الْأَرْضِ مُسْتَضْعَفٌ فِی الدِّینِ حَتَّى الْمُخَدَّرَاتُ فِی الْحِجَالِ وَ ذَلِکَ عِنْدَ قُرْبِ ظُهُورِ قَائِمِنَا فَیَجْعَلُ اللهُ قُمَّ وَ أَهْلَهُ قَائِمِینَ مَقَامَ الْحُجَّةِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَسَاخَتِ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا وَ لَمْ یَبْقَ فِی الْأَرْضِ حُجَّةٌ فَیُفِیضُ الْعِلْمُ مِنْهُ إِلَى سَائِرِ الْبِلَادِ فِی الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فَیَتِمُّ حُجَّةُ اللهِ عَلَى الْخَلْقِ حَتَّى لَا یَبْقَى أَحَدٌ عَلَى الْأَرْضِ لَمْ یَبْلُغْ إِلَیْهِ الدِّینُ وَ الْعِلْمُ ثُمَّ یَظْهَرُ الْقَائِمُ وَ یَسِیرُ سَبَباً لِنَقِمَةِ اللهِ وَ سَخَطِهِ عَلَى الْعِبَادِ لِأَنَّ اللهَ لَا یَنْتَقِمُ مِنَ الْعِبَادِ إِلَّا بَعْدَ إِنْکَارِهِمْ حُجَّةً».[4]
به چند سند از امام صادق( علیه السلام ) روایت شده است که نام کوفه را ذکر کرد و فرمود: «به زودى کوفه از مؤمنان تهى شود و دانش از آن پنهان گردد، چنانچه مار در سوراخش پنهان شود. سپس دانش در شهرى پیدا شود که نام آن قم است، و آنجا معدن علم و فضل می‌گردد تا آن‌جا که در روى زمین هیچ کسی نسبت به دین ناآگاه نمی‌ماند، حتی معارف دینی به دست نو‌عروسان پرده‌نشین هم می‌رسد. این موضوع نزدیک به ظهور قائم ما رخ خواهد داد، و خدا، قم و اهل آن‌را حجت بر خلق قرار می‌دهد، و اگر چنین نباشد زمین اهل خود را فرو می‌برد و حجتى در زمین نمی‌ماند، و دانش از شهر قم به همه سرزمین‌ها در مشرق و مغرب منتشر می‌گردد و حجت خدا بر مردم تمام می‌شود تا کسى در روى زمین نماند که علم و دین به او نرسیده باشد. سپس قائم ظهور کند و سبب انتقام و خشم خدایى بر بنده‌ها می‌شود؛ زیرا خدا از بندگان انتقام نمی‌گیرد، مگر پس از این‌که حجت را انکار کنند.
اگرچه به دلیل مرسل بودن، در سند روایت خدشه وارد می‌شود؛ اما کم‌رنگ شدن فعالیت‌های تبلیغی دینی در کوفه و نجف و پُررنگ شدن تدریجی آن در قم و نشر معارف دینی از این شهر که تمام دنیا از آن بهره‌مند می‌شوند، به نوعی مؤیّد صحت این روایت است.
امروزه می‌بینیم که با پیشرفت فناوری، تمام جهانیان می‌توانند بدون آنکه از خانه خود خارج شوند، به معارف دینی - که قسمت عمده آن در شهر قم مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد - دست یابند.

[1]. «بزرگان قاریان قرآن در مکه، مدینه و کوفه»، 79465.
[2]. «قبة الاسلام»، 89858.
[3]. ابن حجر عسقلانى، احمد بن على، الإصابة فى تمییز الصحابة، ج 1، ص 57، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.
[4]. متن عربی این روایت در: مجلسى، محمد باقر‏، بحار الأنوار، ج 57، ص 213، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، چاپ دوم، 1403ق‏؛ اما اصل روایت از جهت قدمت منبع به صورت فارسی در: قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمه، قمى، حسن بن على بن حسن عبدالملک، ص 95 – 96، تهران، توس، 1361ش.

T