نظر شما در باره این حدیث که "اگر ملائکه با هم مشاجره کنند جبرئیل نزد علی ( علیه السلام ) نازل خواهد شد و علی را به آسمان می برد تا بین ملائکه قضاوت کند" چیست؟

شیعه نیوز:
پرسش
در احادیث شیعه وارد شده است: اگر ملائکه با هم مشاجره کنند جبرئیل نزد علی ( علیه السلام ) نازل خواهد شد و علی را به آسمان می برد تا بین ملائکه قضاوت کند (الاختصاص ص 213 شیخ مفید) نظر شما در رابطه با این حدیث چیست؟ آیا این حدیث صحیح است؟
پاسخ اجمالی

بر اساس آموزه های دینی، بر این باوریم که فرشتگان در راستای وظایفی که به آنان محول شده هیچ گونه تخطی و نافرمانی ندارند.

خداوند در توصیف فرشتگان می فرماید: هرگز فرمان خدا را مخالفت نمى‏کنند و آنچه که را فرمان داده شده‏اند (به طور کامل) اجرا مى‏نمایند؛ یعنی فرشتگان اوامر و دستورات الاهی را می پذیرند و نسبت به آن پای بندند. بدیهی است که بر این اساس نباید اختلافی نیز باهم دیگر داشته باشند.

بنا بر این در بین فرشتگان بحث و گفتگو و سؤال و جواب است نه جدال و کشمکش.

اما روایتی که در سؤال مطرح شد، از جهت دلالت و سند مشکل دارد؛ زیرا در کتب رجالی ما، بسیاری از این راویان (أحمد بن عبد الله، عبد الله بن محمد عبسی، ، حماد بن سلمة، اعمش و زیاد بن وهب) مورد توثیق و تأیید قرار نگرفتند و این حدیث نیز در هیچ یک از کتب معتبر حدیثی از جمله کتاب های اربعه نیامده است بلکه تنها در کتاب اختصاص شیخ مفید و بحار الانوار علامه مجلسی آمده است. علاوه بر این که کلمه تشاجر (که در مورد فرشتگان در حدیث ذکر شد) اغلب به مفهوم دعوا و منازعه می آید و گفتیم که در مورد فرشتگان این مسئله درست نیست.

نتیجه این که نمی توان بر اساس قوانین علم رجال و حدیث به اعتبار روایت مذکور ، حکم کرد.

پاسخ تفصیلی

پرسش در دو بخش مطرح شده است و ما برای پاسخی دقیق و کامل آن را تجزیه نموده و به بخش های بیشتری تقسیم می نماییم:

1. با توجه به این که فرشتگان معصوم هستند و از هوای نفس عاری هستند آیا امکان مشاجره و نزاع بینشان وجود دارد؟

بر اساس آموزه های دینی، بر این باوریم فرشتگان در کارهایی که به آنان محول می شود هیچ گونه تخطی و نافرمانی ندارند.

خداوند در توصیف فرشتگان می فرماید: هرگز فرمان خدا را مخالفت نمى‏کنند و آنچه را فرمان داده شده‏اند (به طور کامل) اجرا مى‏نمایند! [1] ؛ یعنی فرشتگان اوامر و دستورات الاهی را می پذیرند و نسبت به آن پای بندند. [2]

البته باید توجه داشت که اطاعت و ترک نافرمانی فرشتگان یک نوع اطاعت تکوینى است نه تشریعى، و اطاعت تکوینى همیشه وجود دارد، و به سخن دیگر آنان آن چنان ساخته شده‏اند که فرمان الاهى را با کمال میل و رغبت و در عین اختیار اجرا مى‏کنند [3] . برای مطالعه بیشتر درباره عصمت فرشتگان به سؤال 1740 (سایت: 2139) (عصمت فرشتگان)، مراجعه کنید.

و نیز تکلیف فرشتگان نظیر تکلیف ما انسان ها نیست... آنان داراى ذواتى طاهره و نوریه هستند که اراده‏ نمى‏کنند مگر آن چه خدا اراده کرده باشد، و انجام نمى‏دهند مگر آنچه او مأمورشان کرده باشد، هم چنان که فرمود:" بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ" [4] ، و به همین جهت در عالم فرشتگان جزا و پاداشى نیست، نه ثوابى و نه عقابى، و در حقیقت فرشتگان مکلف به تکالیف تکوینى‏اند، نه امر و نهى‏هاى تشریعى، و تکالیف تکوینیشان هم به خاطر اختلافى که در درجات آنان هست مختلف است. [5] بدیهی است بر همین اساس نیز فرشتگان نباید باهم دیگر اختلاف داشته باشند.

2. آیا امکان اختلاف سلیقه و نظر در فرشتگان وجود دارد؟

با توجه به مطالبی که در بالا مطرح شد تحقیقاً میان فرشتگان اختلاف به معنای نزاع و جنگ وجود ندارد نهایت این که شاید بتوانیم اختلاف و تفاوت در سلیقه ها را بین آنها بپذیریم.

خداوند در قرآن از جانب پیامبر خاتم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) می فرماید: من (پیامبر) از ملأ اعلى (و فرشتگان عالم بالا) به هنگامى که (درباره آفرینش آدم) مخاصمه مى‏کردند خبر ندارم‏.‏ [6]

بدیهی است اگر منظور از اختصام در آیه همچنان که از احادیث [7] استفاده مى‏شود، بحث و گفتگوى فرشتگان و سؤال و جواب در بین خودشان باشد نه جدال و کشمکش [8] ، می تواند گواه ادعای ما باشد. [9]

3. با توجه به این که فرشتگان روح هستند و انسان ها جسم (و روح)، چگونه این سخن تحقق خواهد یافت؟

بر اساس آموزه های دینی و قرآن گرچه فرشتگان روح هستند اما با اذن الاهی این قدرت را دارند که به شکل های مختلف حتی انسان در آیند.

به عنوان نمونه:

الف. بر اساس روایات متعدد از منابع حدیثی و تفسیری اهل سنت و شیعه جبرئیل به صورت دحیه کلبى خدمت پیامبر مى‏رسید. [10]

ب. فرشتگانى که براى آزمایش، بر داود نازل شدند، به شکل دو انسان بودند و این طور وانمود کردند که با یک دیگر اختلاف دارند و آمده‏اند که داود در میان آنها قضاوت کند. [11]

ج. فرشتگانی که بر ابراهیم و لوط نازل شدند، به عنوان مهمان بر آنها وارد شدند. [12]

د. "اروت" و "ماروت"، دو فرشته ای بودند که نازل شدند تا راه سحر کردن را، براى آشنایى با طرز ابطال آن، به مردم یاد دهند. [13]

بنابر این با توجه به مقدماتی که بیان شد هیچ امتناع و استبعادی وجود ندارد که انسان برای رفع مخاصمه فرشتگان (بر فرض تحقق آن) به میان آنان رفته تا رفع خصومت نماید تا همان گونه که در ابتدای آفرینشش آنان (فرشتگان) را از اسامى (و اسرار) موجودات آگاه کرد! [14] ، انسان کامل دیگری به میان آنان رفته و در لباس قاضی به آنها بیاموزد و بین آنان داوری نماید.

اما همه اینها در بخش امکان مسئله بود اما آیا چنین چیزی اتفاق افتاد یا خیر دلیلی قاطع بر انجام این کار وجود ندارد.

بررسی حدیث از نظر دلالت و سند

احمد بن عبد الله از عبد الله بن محمد عبسی از حماد بن سلمة از اعمش از زیاد بن وهب به من خبر داد که عبد الله بن مسعود گفت: خدمت فاطمة (سلام الله علیها ) رسیدم عرض کردم همسرت کجاست؟ فرمود: جبرئیل آن حضرت را به سوی آسمان برد. عرض کردم: برای چه؟ فرمود: تعدادی از فرشتگان در مسئله ای با هم نزاع کردند و از خداوند از میان آدم ها داور خواستند، خداوند فرمود: خودتان انتخاب کنید. آنها علی بن ابی طالب را انتخاب نمودند. [15]

این حدیث دارای اشکالات سندی و دلالی است.

از نظر دلالت

کلمه تشاجر (که در مورد فرشتگان در حدیث ذکر شد) اغلب به مفهوم دعوا و منازعه می آید [16] و پیش از این بیان داشتیم که در مورد فرشتگان این مسئله درست نیست از این رو این حدیث هیچ دلالتی بر مدعا ندارد بلکه قابل خدشه و از اعتبار ساقط است.

اما از نظر سند روایت

اول. در کتب رجالی ما، نه تنها سلسله سند ذکر شده در روایت مذکور ، نیامده بلکه اغلب این راویان مورد توثیق و تأیید قرار نگرفتند. [17]

دوم. این حدیث در هیچ یک از کتب معتبر حدیثی از جمله کتاب های اربعه نیامده است بلکه تنها در کتاب اختصاص شیخ مفید و بحار الانوار علامه مجلسی نقل شده که مجلسی نیز از اختصاص نقل نموده است.

نتیجه این که نمی توان بر اساس قوانین علم رجال و حدیث به اعتبار روایت مذکور ، حکم کرد.

[1] تحریم، 6.

[2] فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج‏30، ص: 573، ناشر: دار احیاء التراث العربى‏،بیروت‏،چاپ سوم‏، 1420 ق‏.

[3] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏24، ص 288.

[4] انبیا، 27.

[5] طباطبایی، محمد حسین، ترجمه المیزان، موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج ‏19، ص 561 و 562، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم‏، قم‏، چاپ پنجم‏ ، 1374 ش‏.

[6] سوره صاد، 69.

[7] مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 18، ص 375، مؤسسه الوفاء، بیروت لبنان، 1404 هـ ق.پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) از یکى از یارانش پرسید: " آیا مى‏دانى فرشتگان عالم بالا در چه چیز بحث و گفتگو مى‏کنند"؟! عرض کرد: نه. فرمود: " آنها در مورد" کفارات" (کارهایى که گناهان را جبران مى‏کند) و" درجات" (آنچه بر درجات انسان مى‏افزاید) به گفتگو پرداختند: اما کفارات وضوى پر آب در سرماى زمستان گرفتن، و به سوى نماز جماعت گام برداشتن، و انتظار نمازى بعد از نماز دیگر کشیدن است، و اما درجات، بسیار سلام کردن و اطعام طعام نمودن، و نماز در شب به هنگامى که چشم مردم در خواب است باشد"

[8] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج‏19، ص: 333

[9] البته در ای جا نیز بسیاری معتقدند که منظور گفتگوی فرشتگان با خداوند است نه بین خودشان.برای اطلاع بیشتر به تفاسیر در ذیل آیه مربوط مراجعه نمایید.

[10] کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ‏2، ص 587، دار الکتب الإسلامیة تهران، 1365 هـ ش؛ صحیح مسلم شماره (2451) http://www.al-islam.com ، مکتبه شامله سایت؛ تفسیر ابن کثیر، ج 6، ص 406، أبو الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر القرشی الدمشقی، تفسیر القرآن العظیم، ناشر : دار طیبة للنشر والتوزیع، چاپ دوم، 1420هـ 1999 م.

[11] سوره صاد، 24.

[12] هود، 62 – 83.

[13] بقره، 102.

[14] بقره، 33، "فرمود: اى آدم! آنان (فرشتگان) را از اسامى (و اسرار) این موجودات آگاه کن.

[15] شیخ مفید، الاختصاص، ص 213، انتشارات کنگره جهانى شیخ مفید قم، 1413 هـ ق.

[16] طریحی، مجمع‏البحرین، ج 3، ص 343، ناشر: کتابفروشى مرتضوى، تهران‏،چاپ سوم‏ ، 1375 ش‏.

[17] به کتب رجالی ذیل اسم " أحمد بن عبد الله، عبد الله بن محمد عبسی، ، حماد بن سلمة، اعمش و زیاد بن وهب " و ... مراجعه نمایید

T