گنجینه های تشیّع در مزار شیخان قم

شیعه نیوز: مزار شیخان قم با بیش از ۱۲ قرن قدمت، مقابر شیوخ و محدثان شیعه بوده است که قسمتی از مزار بزرگ بابلان به شمار می رفته است. قدمت مزار شیخان قم با دفن زکریا بن ادریس اشعری قمی از اصحاب امام صادق، امام کاظم و امام رضا علیهم السلام به اواخر قرن دوم قبل از سال ۲۰۱ هجری قمری، سال هجرت امام رضا علیه السلام به مرو باز می گردد.

منابع حدیثی و رجالی شیعه از دیدار زکریا بن آدم اشعری با امام رضا (علیه السلام) در اوایل فوت زکریا بن ادریس(ابو جریر قمی) گزارش می دهند. با توجه به این نکته که دیدار زکریا بن آدم با امام رضا علیه السلام در مدینه و قبل از هجرت ایشان به مرو صورت گرفته است؛ می توان زمان فوت زکریا بن ادریس و دفن وی در مزار شیخان را در قبل از سال ۲۰۱ هجری قمری، قبل از ورود حضرت معصومه سلام الله علیها به قم، گمانه زنی نمود.

مزار شیخان قم با بیش از ۱۲ قرن قدمت، مقابر شیوخ و محدثان شیعه بوده است که قسمتی از مزار بزرگ بابلان به شمار می رفته است. علامه مجلسی در توصیف مزار بزرگ بابلان قم که مقابر اصحاب ائمه و محدثان و علمای بزرگ شیعه بوده است؛ در کتاب ارزشمند بحار الانوار، پپیرامون مزارات شیعه می نویسد: « مقابر قم مملوه من الافاضل و المحدثین، تعظیمهم من تعظیم الدین و اکرامهم من اکرام الائمه الطاهرین».(بحارالانوار: ج۹۹، ص۸۷)

اهمیت این بنای تاریخی ما را بر آن داشت تا به معرفی علمای بزرگ مدفون در آن بپردازیم.

آنچه در پی می آید، حاصل تحقیق و پژوهش حجت الاسلام مهدی خویی کارشناس حدیث و رجال و مدیر مرکز افق مزار شیخان است که سلسله وار تقدیم خوانندگان می شود:

نخستین افراد از خاندان اشعری چگونه وارد قم شدند؟

تشیّع مردم قم با ورود اشعریون در سال ۹۴ هجری قمری همزمان با امامت امام زین العابدین(علیه السلام) اتفاق افتاده است.(تاریخ قم، تحقیق، محمد رضا انصاری قمی، ص۶۸۸) در واقع بعد از خفقانی که در این زمان برای شیعیان به وجود آمد، اشعریون که پایه گذاران قیام مختار بودند به دنبال فرار از حجاج بن یوسف که دنبال سرهای خاندان اشعری بود، از کوفه هجرت کرده و به قم رسیدند و این شهر را مناسب برای بسط و ترویج افکار تشیع دیدند. با ورود اشعریون به قم، شیعه در این شهر ترویج و گسترش می یابد.

عبدالله و احوص فرزندان سعد بن مالک اشعری بودند که از کوفه به شهر قم مهاجرت کردند و به تبع آن، فرزندانشان هم وارد قم شدند. مالک بن عامر جدّ عبدالله و احوص از صحابه پیامبر اکرم(ص) بود و سعد بن مالک نیز شاهد حدّزدن امیرالمومنین(علیه السلام) بر ولید بن عقبه بوده است. سائب بن مالک برادر سعد بن مالک اشعری و سردار نامی مختار و یکی از بزرگان شیعه کوفه است که مختار به وی اعتماد فراوانی داشت و در هنگام خروج از کوفه او را جانشین خود قرار می داد.

زکریا بن آدم اشعری کیست؟

زکریا بن آدم بن عبدالله بن سعد بن مالک بن عامر اشعری، وکیل ارجمند امام رضا و امام جواد علیهما السلام در قم است.

نجاشی برای توصیف این شخصیت بزرگ شیعه می گوید: «زکریابن آدم اشعری قمی، ثقه جلیل، عظیم القدر و کان له وجه عند الرضا علیه السلام». زکریا بن آدم اشعری قمی، مورد اعتماد، جلیل القدر و عظیم الشان؛ دارای جایگاه و شخصیتی ویژه نزد امام رضا علیه السلام است».

روایت است که علی بن مسیب همدانی، به امام رضا علیه السلام عرض می کند که: فاصله بین من و شما خیلى زیاد است؛ نمی توانم همیشه خدمتتان برسم از چه کسى مسائل و دستورات دین را فراگیرم. آن حضرت فرمودند: « عن زکریا بن آدم القمی، المأمون علی الدین و الدنیا » از زکریا بن آدم قمى که در دین و دنیا، مورد اعتماد است.(رجال کشی: ص۵۹۴) این روایت گویای تعیین مقام مرجعیت دینی زکریا بن آدم اشعری علاوه بر مقام وکالت از ناحیه امام رضا علیه السلام در قم است.

بر اساس گزارش مرحوم کشی در کتاب رجالش، امام صادق(علیه السلام) امین های خود و پدر ارجمندشان امام باقر(ع) را این گونه معرفی می کنند: « لَوْ لَا زُرَارَهُ بْنُ أَعْیَنَ وَ نُظَرَاؤُهُ لَانْدَرَسَتْ أَحَادِیثُ أَبِی (علیه السلام) ». (رجال کشی: ص۱۳۶) اگر زراره بن اعین و امثال او نبودند احادیث پدرم از بین می رفت. در روایت دیگری از امام صادق(علیه السلام) است که:« زُرَارَهُ وَ أَبُو بَصِیرٍ لَیْثٌ الْمُرَادِیُ‏ وَ مُحَمَّدُ بْنُ‏ مُسْلِمٍ‏ وَ بُرَیْدُ بْنِ مُعَاوِیَهَ الْعِجْلِیُّ، هَؤُلَاءِ حُفَّاظُ الدِّینِ وَ أُمَنَاءُ أَبِی (علیه السلام) عَلَى حَلَالِ اللَّهِ وَ حَرَامِهِ» (رجال کشی: ص۱۳۷) زراره، ابوبصیر(لیث مرادی)، محمد بن مسلم و برید بن معاویه عجلی حافظان دین و امنا و مورد اعتماد پدرم بر حلال و حرام خدا(دین خدا) هستند. بنابراین براساس سخن امام رضا(علیه السلام)، زکریا بن آدم اشعری قمی در کنار کسانی چون زراره و ابوبصیر و محمد بن مسلم از امنای امامان معصوم علیهم السلام قرار می گیرد.

گفته می شود زمانی که امام رضا(علیه السلام) از مدینه به مکه در سفر حج بودند، زکریا بن آدم تنها فردی بود که افتخار مصاحبت با حضرت را داشته و با امام علی بن موسی الرضا(علیه السلام) در یک کجاوه نشسته بود.

زکریا بن آدم به امام رضا(علیه السلام) عرض می کند که: من می خواهم از قم بروم، چون سفیهان در قم زیاد شده اند. امام فرمودند: « این کار را انجام نده، با وجود تو بلا از اهل قم دفع می شود همان طور که بلا از اهل بغداد به خاطر پدرم موسی بن جعفر علیه السلام دفع می گردد».(رجال کشی: ص۵۹۴)

در این سخن امام رضا(علیه السلام)، زکریابن آدم را با پدرش باب الحوائج موسی بن جعفر علیه السلام که امام معصوم است مقایسه می نماید و و به مقام شفاعت برای وی اشاره می نماید که خدای متعال به خاطر تقوای الهی، چنین مقامی را به وی ارزانی کرده است. این نشان از منزلت والا و مقام ویژه جناب زکریا بن آدم در نظر امام رضا علیه السلام است.

زکریا بن آدم در اوایل قرن سوم هجری می زیسته و بیشتر حیات وی مرتبط با امام رضا و امام جواد علیهم السلام است. با توجه به اینکه ایشان عصر امام جواد(علیه السلام) را درک کرده است و امام جواد علیه السلام نیز پس از وفات ایشان نامه ای در تعزیت و ستایش از مقام ایشان صادر فرموده اند؛ می توان تاریخ وفات ایشان را بین سال های ۲۰۳ الی ۲۲۰ تخمین زد.

احمد بن محمد بن عیسی اشعری می گوید: نامه ای از امام جواد(علیه السلام) به دستم رسید که دستور دادند خدمت ایشان بروم. خدمت ایشان رسیدم. امام مباحثی را مطرح کردند در معرفی دیگر بزرگان همچون صفوان بن یحیی و محمد بن سنان. من می خواستم نام زکریابن آدم را هم بیاورم بعد امام فرمود: «مقام ابویحیی نزد پدرم و من مشخص است؛ به او بگو من به پول هایی که نزد توست برای ادامه مسیر ولایت خود نیاز دارم ». گفتم زکریا بن آدم این پول ها را به جهت اختلافی که بین وکلای شما افتاده است؛ نزد خود به امانت نگه داشته است. امام کتابت کرد و زکریا بن آدم تا دستخط امام را می بیند پول ها را ارسال می کند. همین روایت نشان از مقام وکالت زکریا بن آدم از طرف امام جواد علیه السلام را نیز دارد.

زکریا بن آدم دو کتاب یکی درحدیث و دیگری در مسائل دارد که کتاب مسائل عمدتا، سئوالاتی است که از امام رضا(علیه السلام) داشته است.

از مهمترین شاگردان زکریا بن آدم، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی است که جزو مشایخ ثلاثه است. در رجال شیعه این اعتقاد وجود دارد که سه نفر به ویژگی دست یافتند که روایاتشان چه با سند و چه بدون سند مورد قبول است که یکی از آنها ابی نصر بزنطی شاگرد زکریا بن آدم اشعری است.

حجت الاسلام خویی کارشناس رجال و حدیث در خصوص شخصیت زکریا بن آدم می گوید: شخصیت زکریا بن آدم عمدتا فقه مدار است یعنی مباحث و روایات ایشان فقهی است. برای شخصیت شناسی ایشان می توان به دو کتاب رجال کشی و الاختصاص مراجعه کرد. حدود ۴۰ حدیث از زکریا بن آدم به دست ما رسیده که عمدتا روایات وی در کتب اربعه دیده می شود که نشان از اهمیت محتوای روایات این وکیل ارجمند امام رضا و امام جواد علیهما السلام است.

امام جواد(علیه السلام) در نامه ای که سه ماه بعد از وفات زکریا بن آدم برای تسلیت به مردم قم نوشتند، فرمودند: «رحمت خدا بر او باد، روزی که به دنیا آمد، روزی که از دنیا رفت و روزی که برانگیخته می شود، این عبارت امام جواد علیه السلام، ما را به یاد آیه ۱۵ سوره مریم می اندازد که خدای متعال با این کیفیت ۳ سلام بر حضرت یحیی بن زکریا علیه السلام داده است. در ادامه نامه امام علیه السلام، زکریا بن آدم را با این عبارات توصیف می نماید: فقد عاش ایام حیاته عارفا بالحق، قائلا بالحق، صابرا، محتسبا للحق، قائما بما یحب الله و رسوله و مضی رحمه الله علیه غیر ناکثا و لا نبدل، فجزاء الله اجر نیته ….» و در آخر نامه می فرماید: «ما حسن بن عمران را هم که وصی خود معرفی کرده، قبول داریم.» (الاختصاص ص ۸۵)

امام جواد(علیه السلام)، با اشاره به حق مداری و ولایت پذیری زکریا بن آدم اشعری در تمام ایام زندگانی، مقام عالی و علو درجات معنوی وی را به همگان گوشزد و به عنوان الگو معرفی می نماید. عبارت «محتسبا للحق» در بیان امام جواد علیه السلام، در بردارنده مفهوم واژگانی است که در زیارت جامعه کبیره در شأن امام حسین علیه السلام آورده شده است و این نشان از مقام و منزلت زکریا بن آدم در درگاه خداوند است.