نگاهي به تاريخچه پرده خانه خدا

يکي از متعلقات کعبه که همواره مورد عنايت خاص مردم و حکومتها بوده پوشش يا همان «کسوة الکعبه» است. پرده کعبه در طول تاريخ شاهد تحولات بسياري بوده و گاه دستمايه اي براي بهره برداريهاي سياسي و برخوردهاي حاکمان و واليان نيز شده است.

نخستين پوشش خانه خدا
در مورد اينکه چه کسي اولين پوشش را براي خانه خدا قرار داد اختلاف وجود دارد، اما بيشتر مورخان بر اين باور هستند که نخستين کسي که کعبه را پوشاند ابراهيم و اسماعيل (ع) بودند و در حديثي امام صادق (ع) در مورد پرده کعبه فرموده است:

«اسماعيل همسر عاقلي داشت. او پس از بناي کعبه به اسماعيل پيشنهاد کرد که پرده اي روي ديوارهاي کعبه کشيده شود. اسماعيل اين پيشنهاد را قبول و بدنبال آن پشم بسياري فراهم آورد و ميان قوم خود تقسيم کرد تا آن را بريسند و آنها به سرعت چنين کردند. سرانجام پوششي فراهم شد که آن را قطعه قطعه بر کعبه آويختند و سه طرف اين خانه مقدس پوشانيده شد و طرف چهارم را اسماعيل با برگ و الياف گياهي پوشانيد.چون موسم حج رسيد و زائران از نزديک آن را ديدند خوششان آمد و هدايايي در اختيار اسماعيل قرار دادند که با کمک آنها طرف چهارم کعبه نيز پوشانيده شد.»

در روايت ديگري نيز از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: حضرت آدم (ع) کعبه را به وسيله مو پوشانيد و حضرت ابراهيم با الياف گياهي و حضرت سليمان با قباطي.

البته روايت دوم که در آن پوشش کعبه به سه پيامبر نسبت داده شده که با سه جسم متفاوت کعبه را پوشاندند منافاتي با روايت اول ندارد که بگوييم : نخستين کسي که کعبه را با پارچه پوشانيد اسماعيل و همسر او بودند.

قبل از اسلام و در دوران جاهليت «نبيله بنت حباب» مادر عباس بن عبدالمطلب نخستين زني بود که نذر کرد و براي آن پوششي فراهم نمود. قبل از اسلام کعبه در روز عاشورا پوشانده شد.

قريش نيز به خصوص در اواخر عصر جاهليت همواره بر کعبه پرده مي پوشاندند که رنگ آن يا سبز و يا زرد بود و جنس آن خز يا موي بافته شده، پوست و يا پارچه با نقشه راه راه از يمن و يا پارچه هاي عراقي بود. حتي گفته شده که پرده هايي از عهد جاهليت تا زمان معاويه بر کعبه باقي مانده بود که مردم پيشنهاد کردند اين پرده ها برداشته شود.

پرده خانه خدا در عصر اسلامي
در عصر اسلام اولين کسي که به کعبه پرده کرد پيامبر بزرگوار اسلام بود که در جريان فتح مکه اين کار را انجام داد. جنس پوشش از پارچه يماني بود و پيامبر آن را از بيت المال تهيه کرد.

در عهد ابوبکر از جنس پرده کعبه اطلاعي در دست نيست و در هيچيک از منابع موجود سخني از آن به ميان نيامده ولي در عهد عمر پرده کعبه از جنس «قباطي» بود که نوعي پارچه مصري است. عمر به عامل خود در مصر نامه اي نوشت و از او خواست که پرده کعبه در آنجا بافته شود و از آن زمان به بعد پرده را مصر تأمين مي کرد. عثمان نيز همين کار را مي کرد و پرده از «قباطي» تهيه مي شد و گاهي هم از بردهاي يماني بود .

در زمان يزيد بن معاويه کعبه را با ديباج خسرواني پوشاندند و همچنين در عصر ابن زبير و عبد الملک بن مروان نيز کعبه با ديباج پوشانيده شد و هر کدام از اين سه نفر را به عنوان اولين کسي که پرده ديباج بر کعبه کرد نام برده اند. به گفته برخي مورخان در زمان يزيد و ابن زبير پرده کعبه گاهي از خراسان مي آمد و گاهي نيز از مصر و خراسان پرده اي ارسال و هر کدام زيباتر بود آن را مي پوشاندند. در زمان عبدالملک پوشش کعبه را نخست در مسجد پيامبر مي گستردند سپس جمع کرده و به مکه مي آوردند.

طبق گزارش تاريخ از عصر عباسيان نخستين پوشش کعبه به زمان مأمون مربوط مي شود .در زمان او کعبه را هر سال سه بار مي پوشانيدند، يک بار در روز ترويه با ديباج سرخ، بار دوم در اول رجب با قباطي و مرتبه سوم در بيست و هفتم رمضان با ديباج سفيد.

در عهد متوکل عباسي نيز به همان سنت رفتار مي شد و گاهي هر دو ماه يکبار کعبه پوشانيده مي شد. در عهد عباسيان گاهي پرده کعبه در بغداد بافته مي شد و همين امر باعث رونق پارچه بافي در عراق شده بود و نقش مهمي در مرغوبيت و شهرت منسوجات عراقي داشت. گاهي هم از قريه تنيس مصر تهيه مي شد که از جمله آنها در سال 162 در عهد خلافت مهدي عباسي بود.

تا سال 661 که پوشش کعبه به انحصار حاکمان مصر در آمد، پوشش همواره از طرف خلفاي عباسي تهيه مي شد و پرده را گاهي از مصر و گاهي از يمن و گاهي از خراسان تهيه مي کردند. ابن عبدربه (متوفاي سال 328 هجري قمري) از پوشش کعبه در زمان خود چنين گزارش مي دهد:

«همه بيت را مي پوشانند مگر رکن حجرالاسود را که به اندازه يک و نيم برابر قامت انسان باز گذاشته مي شود و چون موسم حج رسيد کعبه را با «قباطي» که ديباج سفيد خراساني است مي پوشانند و مادام که حجاج در حال احرام هستند همان کسوه سفيد بر کعبه باقي مي ماند و چون از احرام بيرون آمدند، يعني روز عيد قربان، به آن پرده اي از ديباج سرخ خراساني مي پوشانند که در آن خانه هايي است و در آنها حمد و تسبيح و تکبير و تعظيم خدا نوشته شده است و کعبه تا سال بعد به همين صورت مي ماند که دوباره به گونه اي که گفته شد پوشانيده شود. چون پرده ها بر روي کعبه زياد شود به طوري که سنگيني آنها بر کعبه خطر داشته باشد قسمتهايي از آن برداشته مي شود و آنها را خادمان بيت بر مي دارند.»

در سال 532 به خاطر ضعف عباسيها و اختلافاتي که بوجود آمده بود پوشش کعبه از طرف خليفه نرسيد و در اين سال مردي به نام «رامشت» که يک تاجر ايراني بود پوششي از پارچه هاي نفيس به قيمت هجده هزار دينار مصري تهيه کرد و بر کعبه پوشانيد.

الناصرالدين الله که در سال 575 هـجري قمري به خلافت رسيد پوشش سبز رنگي از ديباج به کعبه پوشانيد و از عهد مأمون تا اين زمان پرده به رنگ سفيد بود و سپس همو (ناصر) در سال 621 پرده اي به رنگ سياه بر کعبه پوشانيد و از اين زمان به بعد رنگش هميشه سياه بود.

در سال 644 در اثر طوفان شديدي که در مکه به وجود آمد، پرده کعبه پاره شد و نايب حاکم يمن از شيخ حرم به نام منصور بن منعه بغدادي خواست که پرده را او تهيه کند. او گفت : پرده را فقط از مال خليفه مي توان تهيه کرد و مبلغ سيصد هزار دينار قرض کرد و پرده اي از پنبه تهيه و به آن رنگ سياه زد و به کعبه پوشانيد.

از زمان الناصر الدين الله از سال 621 به بعد پرده کعبه همواره مشکي بوده است. بعد از انقراض عباسيان چندين سال پرده از يمن آمد و در سال 659 ملک مظفر از يمن فرستاد و اولين کس از ملوک مصر که پوشش کعبه را تقديم کرد ملک ظاهر بند قداري بود که در سال 661 فرستاد و در سال 743 ملک صالح اسماعيل بن محمد قلاوون پادشاه وقت در مصر قريه اي را در نواحي قاهره در منطقه «قليوبيه» براي پوشش کعبه و حجره نبوي وقف کرد.

از کساني که درباره پرده کعبه در زمان خود اطلاعاتي به دست داده اند ابن بطوطه است که خود در سال 725 عازم مکه شد و ماههاي حج را در آنجا بود. وي ضمن ارائه اطلاعات با ارزشي از منازل ميان مدينه و مکه و مواقف مختلف و وضع معيشت مردم مکه و حاجيان در آن زمان درباره پرده مي گويد: «در روز بيست و هفتم ذيقعده پرده کعبه را به اندازه يک و نيم برابر قامت انسان از چهار طرف بالا مي برند تا دستها به آن نرسد و اين عمل را احرام بستن کعبه مي نامند.»

پوشش کعبه با پرده اي از ايران
تا اين زمان عادت اين بود که پوشش کعبه از طرف پادشاهان مصر تهيه مي شد و کسي حق نداشت پرده اي براي کعبه بفرستد تا اينکه در سال 848 شاهرخ ميرزا فرزند امير تيمور گورکان پس از تلاش بسيار موفق شد که پرده را از ايران بفرستد.

داستان از اين قرار بود که چون شاهرخ ميرزا در سال 807 در خراسان به سلطنت رسيد يکي از آرزوهاي او اين بود که پرده کعبه را او تهيه کند ولي تهيه و ارسال پوشش کعبه در انحصار پادشاهان مصر بود. شاهرخ طي نامه اي به «الملک الاشرف» تقاضاهايي از او کرد که مهمترين آنها اين بود که اجازه دهد پوشش کعبه را او تهيه کند.

سلطان مصر نپذيرفت و نامه هاي متعددي ميان آنها رد و بدل شد و سرانجام در سال 843 «الملک الاشرف» درگذشت و پسر او بنام «الملک الظاهر» در جاي او نشست و او موافقت خود را با درخواست شاهرخ ميرزا اعلام کرد و شاهرخ با خوشحالي تمام پرده اي را که در شهر يزد بافته و به هرات انتقال داده شده بود همراه با صد نفر در سال 848 به مصر فرستاد و پادشاه مصر ضمن استقبال شايسته از ايرانيان آنها را در همان سال همراه با حاجيان مصر به مکه اعزام کرد و در آن سال پرده ايراني بر قامت کعبه برافراشته شد.

از زماني که عثمانيها بر حجاز و مصر مسلط شدند تهيه پوشش کعبه در انحصار آنان بود. آنها پرده کعبه را از مصر از محل اوقافي که براي اين منظور بود آماده و ارسال مي کردند. در عهد سليمان شاه بن سليمان خان اوقاف کعبه در مصر مخارج پرده را تأمين نکرد و لذا سليمان شاه 10 قريه ديگر در مصر خريداري کرد و بر اوقاف کعبه افزود.

براي اين 10 قريه وقفنامه مفصلي تهيه شد و طي آن منافع حاصل از اين ده قريه به تهيه پرده کعبه اختصاص يافت.

به همين جهت بود که در مصر کارگاهي براي بافت پرده کعبه تأسيس شد. اين کارگاه نزديک قصر سلطان بود و به «قصر الکسوة» شهرت يافت. رئيس دار الکسوه را «ناظر الکسوة» مي ناميدند. هم اکنون نيز در قاهره محله اي به نام قصر الکسوة وجود دارد.

رشدي صالح در تعليقاتي که به کتاب اخبار مکه ازرقي دارد، مي نويسد: تا سال 1333 عادت بر اين بود که تنها نام سلطان عثماني بر کسوه نوشته مي شد ولي در اين سال نام سلطان کامل حسين نيز که بر مصر سلطنت داشت در کنار نام عثماني نوشته شد.

تا سال 1341 پرده همچنان از مصر مي آمد که در اين سال اختلافاتي ميان مصر و حجاز به وجود آمد و پرده به مصر برگردانيده و در سال 1342 روابط دو کشور مساعد شد و باز پرده از مصر آمد و در سال 1343 عبدالعزيز آل سعود پرده اي از منطقه «احسا» تهيه کرد. در سال 1344 مجدداً پرده از مصر آمد.

آغاز بافت پرده کعبه در مکه
در سال 1345 روابط ميان مصر و حجاز تيره شد و پرده از مصر نيامد و عبدالعزيز پرده را تهيه کرد و در سال 1346 وي مؤسسه اي را جهت بافت پرده در محله اجياد مکه تأسيس و از هند بافندگاني آورد تا اينکه کساني از خود مکه اين صنعت را ياد گرفتند.

بدين گونه اولين پوششي که در خود مکه بافته شد در سال 1346 بود. اين پوشش از حرير طبيعي بود و رنگ مشکي داشت.

تا سال 1358 پوشش کعبه در همان کارگاهي که عبدالعزيز ساخته بود تهيه مي شد تا اينکه دولت مصر از عبدالعزيز خواست اجازه دهد کسوه مجدداً از مصر حمل شود و عبدالعزيز اين اجازه را داد و کارگاه مزبور تعطيل و بار ديگر پرده از مصر آمد و اين کار تا سال 1382 ادامه داشت. ولي در اين سال ميانه جمال عبدالناصر رئيس جمهور مصر و ملک سعود پادشاه عربستان به هم خورد و پرده کعبه از مصر تا بندر جده حمل شد ولي در اثر اختلاف ميان مقامات سعودي و فرمانده کشتي مصري اين کشتي که حامل پرده و حجاج مصري بود به مصر بازگشت.

در آن سال سعوديها در تلاش براي تهيه پرده کعبه به هند، پاکستان، سوريه و ژاپن سفر کردند ولي موفق نشدند اما وقتي به کارگاه تعطيل شده عبدالعزيز مراجعه کردند قطعه هايي را يافتند و از تنظيم آنها پرده کاملي آماده کردند و در دهم ذيحجه 1382 کعبه را با آن پوشانيدند.

از آن زمان به بعد و تا کنون پرده کعبه در خود مکه تهيه مي شود و محلي که اکنون براي بافت کسوه در نظر گرفته شده در مدخل مکه در زميني به مساحت صد هزار متر مربع قرار دارد و مشتمل بر آلات نساجي و بافندگي دستي و هم ماشين آلات جديد مي باشد.

ويژگيهاي پرده خانه خدا
کارخانه اي که پوشش خانه خدا را تهيه مي کند از بافتهاي دستي و ماشيني همچنين افراد متخصص در اين مورد خاص بهره مي برد بر روي اين پوشش آيات قرآن مجيد با خط زيبا و به شکل جالبي با نخهاي طلا و نقره بافته مي شود به طوري که دهها کيلو طلا و نقره در ساخت آن استفاده مي شود.

جنس آن از حرير طبيعي و خالص و به رنگ مشکي است. ارتفاع آن به 14 متر مي رسد و نوار دور اين پوشش که به عرض 95 سانتيمتر و طول 4500 سانتي متر است از 16 قطعه به شکل مربع از تزئينات اسلامي پوشيده شده است.

بر روي اين نوار آيات قرآني نوشته شده است که در فواصل معين عبارات «يا حي يا قيوم»، «يا رحمن يا رحيم» و «الحمدالله رب العاليمن» با رنگ طلايي که اطراف خانه خدا را در بر مي گيرد، نوشته شده است.

پوشش «در کعبه» نيز از حريري است به ارتفاع 5/ 6 متر و عرض 5/3 متر و بر روي آن آيات قرآني و تزئينات اسلامي با طلا نقره پوشيده شده است.

پرده خانه خدا از 5 قطعه تشکيل شده است که هر قسمت يک طرف کعبه را مي پوشاند و قطعه پنجم هم در کعبه را در بر مي گيرد؛ بطوريکه هنگام نصب وزن آن نزديک به دو تن مي رسد.

اين پرده با همکاري کارخانه هاي داخل و خارج عربستان تهيه مي شود. پارچه حرير اين پرده را هر سال يکي از کشورها هديه مي کند و پرده قبلي نيز به رؤسا و سران کشورهاي اسلامي اهدا مي شود.

در کارخانه بافندگي و تهيه اين پرده که حدود 8 ماه با دست و ماشين طول مي کشد بيش از 200 بافنده ماهر و افراد شايسته و کارآمد فعاليت مي کنند.