در ابتدای اسلام، گویا حکومت‌های اسلامی مالیات را از تمام مناطق جمع‌آوری کرده و بیشتر آن‌را در پایتخت مصرف می‌کردند. آیا این عادلانه بود؟!

شیعه نیوز:
پرسش
در مورد تقسیم عادلانه بیت المال در صدر اسلام، به نظر می‌رسد این عدالت فقط شامل مردم مدینه می‌شد و بعید است که در مناطق دوردست این اصل اسلامی رعایت شده باشد. به خصوص این‌که مالیات‌ها از آن مناطق گرفته می‌شد و به مدینه منتقل می‌گردید و ارسال دوباره آنها از مدینه به مناطق دوردست طبعاً غیرممکن بود. آیا روایات و شواهد تاریخی گواه این است که در همان مناطق دوردست هم بیت‌المال به مساوات تقسیم می‌شد و حداقل نخست به مستمندان چیزی پرداخت می‌شد و سپس بقیه مالیات به مدینه ارسال می‌گردید؟!
پاسخ اجمالی
در صدر اسلام و دوران حکومت پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم )؛ اداره امور بیت‌المال از ناحیه آن‌حضرت محدود به 10 سال بود، و از طرفی در آن دوران، در «عمل» نه امکان شناسایی همه واجدین شرایطِ دریافت از بیت‌المال وجود داشت، و نه امکان جمع‌آوری همه اموال، و نه امکان پرداخت به همه واجدین شرایط در دورترین نقاط قلمروی پهناور اسلام. اینها محدودیت‌هایی بود که هم منابع تأمین کننده بیت‌المال و هم مصارف آن محدود به شهر مدینه و اطراف آن باشد، ولی با این وجود؛ شیوه آن‌حضرت در گردآوری، حفظ و نگهداری، تقسیم و مصرف بیت‌المال قانون عدل و انصاف بوده است؛ چنان‌که امام صادق( علیه السلام ) می‌فرماید: «رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) زکات روستاییان را میان روستاییان، و زکات شهر نشینان را میان شهر نشینان تقسیم می‌کرد».[1]
پس از پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم )؛ امام علی( علیه السلام ) نیز در تقسیم غنیمت‌ها و سایر اموال بیت‌المال، قانون عدل و انصاف را رعایت می‌کردند و مردم مکانی را به مردم مکان دیگر ترجیح نمی‌دادند، و علاوه بر مدینه، شهرهای دیگر را هم از اموال بیت‌المال سهیم می‌کردند؛ چنان‌که این بخش از عهدنامه امام علی( علیه السلام ) به مالک اشتر به وضوح گویای آن است که تنها گرفتن مالیات از مردم ساکن در نقاط غیر پایتخت مورد نظر ایشان نبوده، بلکه توجه به آبادسازی همان مناطقی که مالیات از آن‌جا گردآوری شده بود به عنوان اولویتی مهم‌تر به شمار آمده بود: «باید بیش از آن‌که درباره گردآورى مالیات می‌اندیشى، در فکر آبادىِ زمین باشى؛ زیرا مالیات جز از طریق آبادى زمین به دست نیاید؛ و هر کس بدون آباد کردن زمین مالیات طلب کند، شهرها را ویران و بندگان را هلاک سازد».[2]
با این وجود، با توجه به حضور حضرتشان در پایتخت، تقسیم عادلانه ثروت بیشتر به چشم آمده و گزارش می‌شد:
1. به هنگام تقسیم اموال، دو زن نزد على( علیه السلام ) آمدند، یکى عرب و دیگرى از غیر عرب. امام به هر یک، بیست و پنج درهم و پیمانه‌اى خوراک داد. زن عرب گفت: «اى امیرالمؤمنین! من زنى عرب هستم و او غیر عرب!» على( علیه السلام ) فرمود: «به خدا سوگند! من در این غنایم، براى فرزندان اسماعیل حقّى بیش از فرزندان اسحاق نمی‌بینم».[3]
2. فَضالة بن عبدالملک از کریمه طابیّه دختر همّام چنین نقل می‌کند: «در کوفه، على( علیه السلام ) میان ما قرمزدانه تقسیم می‌کرد». فضاله می‌گوید: «این را نشانه دادگرىِ حضرت على دانسته‌ایم».[4]
3. امام على( علیه السلام ) فرمود: «[در دوران حکومت من‏] هیچ‌کس در کوفه شب را به روز نمی‌رسانَد، مگر این‌که زندگى آسوده‌اى دارد. فروپایه‌ترینِ مردم نان گندم می‌خورَد، سایبانى دارد، و آب گوارا می‌نوشد».[5]

[1]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ‏3، ص 554، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[2]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 436، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.
[3]. ثقفی، ابراهیم بن محمد، الغارات (الإستنفار و الغارات)، ج ‏1، ص 46، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ اول، 1410ق؛ ر. ک: بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج ‏2، ص 141، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1417ق.
[4]. «کَانَ عَلِیٌّ یَقْسِمُ فِینَا الْوَرْسَ بِالْکُوفَةِ، قَالَ فَضَالَةُ: حَمَلْنَاهُ عَلَى الْعَدْلِ مِنْهُ رَضِیَ اللهُ عَنْهُ»؛ شیبانی، أحمد بن محمد بن حنبل، فضائل الصحابة، ج 1، ص 547، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1403ق؛ محب الدین طبری‏، أحمد بن عبد الله‏، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی( علیه السلام )، ج ‏1، ص 504، قم، مؤسسه دار الکتاب الإسلامی‏، چاپ اوّل‏، 1428ق‏.
[5]. فضائل الصحابة، ج 1، ص 531.

T