تفسیر آیات «کِتاباً مُتَشابِهاً» و «کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ» که در یکی با وصف متشابه و در دیگری با وصف محکم آمده است، چیست؟ و آیا با آیه «مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ» منافات دارد؟

شیعه نیوز:
پرسش
خداوند می فرماید: «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِی...» و می فرماید: «الر کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکیمٍ خَبیر»؛ در آیه اول، همه کتاب با وصف متشابه آمده است و در آیه دوّم، همه آیات کتاب با وصف محکم آمده است. با توجّه به این دو آیه و آیه سوم که می فرماید: «هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ...»، چه برداشتی می توان داشت؟
پاسخ اجمالی

در کتاب های تفسیری،[1] «مُتَشابِهاً» در آیه شریفه: «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً...»،[2] به معنای «مشابه یکدیگر» در مقابل متشابه به معنای «واضح نبودن» ترجمه و تفسیر شده است.

در تفسیر آیه مزبور، بیشتر مفسّران گفته اند؛ تمامی آیات قرآن کریم از جهت درستی در معانی، احکام، مبتنی بودن بر حق و باطل، فصاحت، بلاغت و عمیق بودن در معنا، مانند هم هستند.[3] برخی دیگر نیز این احتمال را داده اند که منظور از شباهت، شباهت قرآن با سایر کتاب های آسمانی از جهت نزول تمامی آیات قرآن کریم از جانب خداوند است.[4]

در معنای «أحْکِمَت» در آیه مبارکه: «الر کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکیمٍ خَبیر»،[5] برخی از مفسّران[6] می گویند کلمه «أحْکِمَت» از «إحکام» (به کسر همزه) در مقابل تفصیل است و به معنای چیزی است که اجزایش از یکدیگر جدا و متمایز نباشند و جزء جزء نداشته باشد. بعضی دیگر[7] گفته اند «إحکام» به معنای اتقان و اثبات است در مقابل سستی و زوال؛ یعنی، هر آیه ای از آیات قرآن کریم دلیل و برهان و حجّت قاطعی برای حقّ و واقع و معجزه ای برای نبوّت پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) است.

امّا «محکم»، در آیه شریفه: «هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ...»؛[8] یعنی، لفظی که از الفاظ مشترک نباشد و فقط یک معنا داشته باشد.[9] در این آیه شریفه، متشابه -به دلیل احتمال معانی مختلف از لفظ- به معنای واضح نبودن در معنا و دلالت، آمده است.[10]

بنابراین، معنای متشابه و محکم در آیات اول و دوم، غیر از معنای محکم و متشابه در آیه سوّم است و هیچ گونه تضادّ و شبهه ای میان سه آیه وجود ندارد.

[1]. طیّب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 11، ص 303، انتشارات اسلام، تهران، چاپ دوم، 1378ش؛ مکارم شیرازى، ناصر، الأمثل فى تفسیر کتاب الله المنزل، ج 15، ص 64، مدرسه امام على بن ابى طالب( علیه السلام )، قم، چاپ اول، 1421ق.

[2]. زمر، 23.

[3]. طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن،ج 17، ص 255 و 256، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ پنجم، 1417ق؛ فیض کاشانى، ملا محسن، الأصفى فى تفسیرالقرآن، تحقیق: درایتى، محمدحسین، نعمتی، محمدرضا، ج 2، ص 1083، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، 1418ق.

[4]. اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 11، ص 303.

[5]. هود، 1.

[6]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 16 و 17.

[7]. اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 3.

[8]. آل عمران، 7.

[9]. جصاص، احمد بن على، احکام القرآن، تحقیق: قمحاوی، محمد صادق، ج 2، ص 281، دار احیاء التراث العربى، بیروت، 1405ق.

[10]. همان، ج 1، ص 191.

آیات مرتبط

سوره آل عمران (7) : هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ ۖ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ ۗ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ ۗ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا ۗ وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ
سوره هود (1) : الر ۚ كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ
سوره الزمر (23) : اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَىٰ ذِكْرِ اللَّهِ ۚ ذَٰلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاءُ ۚ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ

T