منظور از مقام رب در آیات قرآن چیست؟

شیعه نیوز:
پاسخ اجمالی

کلمه «مقام» در قرآن کریم به تناسب، در آیات مختلف آمده، اما در دو آیه به «رب» اضافه شده است: «وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ ...»؛[1] «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ».[2]

قبل از هر سخنی باید گفت؛ کلمه «مقام» اسم مکان است، و منظور از آن مکانى است که در آن جسمى از اجسام بایستد. اصل در معناى کلمه مقام این است. چنان‌که اسم زمان و مصدر میمى نیز معناى اصلى آن است. اما بسیار اتفاق می‌افتد که صفات و احوال چیزى مجازاً، محل و قرارگاه آن چیز اعتبار مى‏شود، و به آن صفات و احوال، مقام و منزلت اطلاق مى‏شود؛ مانند آیه‏اى که در مورد شهادت مى‏فرماید: «فَآخَرانِ یَقُومانِ مَقامَهُما»؛[3] دو شاهد دیگر از کسانى که بر آنها ستم و خیانت شده و نزدیک‌تر به میت‌‏اند (یعنى از وارثان میت هر چند مدعى هستند) به جاى آنها مى‏ایستند.

همچنین قول ملائکه که گفتند: «وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ»؛[4] و هر یک از فرشتگان مى‌‏گویند: ما مقام معلومى داریم.

بدیهی است که در این موارد کلمه مقام نه اسم مکان واقعى است، و نه اسم زمان و نه مصدر میمى، بلکه همان‌طور که گفتیم صفات، از باب عنایت و مجاز، محل استقرار و مکان فرض شده است.

در آیه مورد بحث هم مقام خداى تعالى به همین معنا است؛ یعنى صفت ربوبیت و سایر صفات کریمه او؛ مانند علم، قدرت، قهر، رحمت و غضب که از لوازم ربوبیت او است، مقام او است که در آیات «...وَ لا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوى‏ وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى»،[5] و «نَبِّئْ عِبادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ أَنَّ عَذابِی هُوَ الْعَذابُ الْأَلِیمُ».[6] مقام خود را به بندگانش اعلام مى‏دارد.

بنابر این، مقام خداى تعالى که بندگان خود را از آن مى‌‏ترساند همان مرحله ربوبیت او است که مبدأ رحمت و عذاب است. رحمت و مغفرت نسبت به کسانى که ایمان آورده و تقوا پیشه کنند؛ عذاب سخت و عقاب شدید، نسبت به کسانى که آیات او را تکذیب نموده و نافرمانیش کنند.[7]

البته برخی از مفسران می‌گویند؛ مراد از «مقام رب»، مقام پروردگار در قیامت است، آن هنگامى که انسان در محضر او می‌ایستد و خداوند از اعمال او سؤال مى‏کند.[8]

[1]. نازعات، 40.

[2]. رحمن، 46.

[3]. مائده، ۱۰۷.

[4]. صافات، 164.

[5]. طه، 81- ۸۲. «... و در آن طغیان نکنید، که غضب من بر شما وارد شود و هر کس غضبم بر او وارد شود، سقوب مى‏کند! و من هر که را توبه کند، و ایمان آورد، و عمل صالح انجام دهد، سپس هدایت شود، مى‏آمرزم!

[6]. حجر، 49- ۵۰.« بندگانم را آگاه کن که من بخشنده مهربانم! و (اینکه) عذاب و کیفر من، همان عذاب دردناک است »

[7]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن،، ج‏20، ص 193، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.

[8]. آلوسى، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج ‏15، ص 237، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، 1415 ق؛ اندلسى ابو حیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، ج‏10، ص 401 ، دار الفکر، بیروت، 1420 ق.

آیات مرتبط

سوره الرحمن (46) : وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ
سوره النازعات (40) : وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَىٰ

T