در آیه 31 سوره فصلت، دو بار عبارت «فیها» وجود دارد. آیا ضمیر موجود در هر دو به آخرت برمی‌گردد، یا آن‌که یکی از ضمایر به دنیا و دیگری به آخرت برگشت می‌کند؟

شیعه نیوز:
پرسش
در آیه 31 سوره فصلت «... فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فیها ما تَشْتَهی‏ أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فیها ما تَدَّعُونَ»، ضمیر موجود در «فیها» به کلمه آخرت برمی‏‌گردد؟
پاسخ اجمالی
خداوند متعال در قرآن بشارت‌های متعددی به صابران داده است.[1] آیه 31 سوره فصلت نیز یکی از این آیات است:
«نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فیها ما تَشْتَهی‏ أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فیها ما تَدَّعُونَ»؛ ما یاران و مددکاران شما در زندگى دنیا و آخرت هستیم و براى شما هر چه دلتان بخواهد در بهشت فراهم است، و در آن‌جا هر چه طلب کنید به شما داده مى‏شود.
در این آیه دو بار واژه «فیها» به کار گرفته شده است و با توجه به این‌که هر دو کلمه «دنیا» و «آخرة» مؤنث هستند، این سؤال پیش می‌آید که آیا امکان دارد یکی از این دو ضمیر، یا هر دوی آنها به دنیا برگردد یا خیر؟ پاسخ منفی است؛ زیرا قرائنی وجود دارد که ضمیر «فیها» در هر دو مورد به آخرت برمی‌گردد،[2] نه دنیا:
1. فقط در آخرت این امکان فراهم است که انسان هر چیزی که طلب کند، برایش فراهم شود و هر چیزی که انسان به آن مایل باشد، در آن وجود داشته باشد؛ چرا که در برخی موارد، انسان‌ها آرزوها و خواسته‌هایی در دلشان دارند که تحقق آنها در این عالم امکان‌پذیر نیست؛ مانند مطلع شدن از جزئیات و احوال سیارات و کواکب آسمانی.[3]
2. طبق قاعده نحوی، در صورتی که چندین مرجع برای یک ضمیر در جمله متصور و محتمل باشد، ضمیر باید به کلمه اخیر برگردد که در این آیه، واژه آخرت از دنیا متأخر است.[4]
3. از دیگر قرائنی که نشان می‌دهد این ضمیر، خصوصاً ضمیر اول، به آخرت برمی‌گردد، دیگر آیات قرآن، بویژه آیه «وَ فِیهَا مَا تَشْتَهِیهِ الْأَنفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْینُ»[5] است که در آن آیه صراحتاً اعلام شده که این از ویژگی‌های انحصاری بهشت است که انسان هر چیزی را که به آن تمایل داشته و مورد درخواست او باشد، برایش فراهم می‌شود.


[1]. ر. ک: «صبر، زمینه جلب محبت الهی»، 72142؛ «همسایگان خداوند در قیامت»، 47046؛ «گروه‌های مورد محبت خدا»، 72342؛ «بشارت در قرآن»، 17253.
[2]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج 9، ص 19، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.
[3]. ر. ک: «رفاه و آسایش در دنیا و آخرت»، 2902؛ «زنده بودن زندگی آخرت»، 57618؛ «تفاوت دنیا و آخرت»، 55663.
[4]. بابتی، غزیزه فوال، المعجم المفصل فی النحو العربی، ج 2، ص 718، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول.
[5]. زخرف، 71.
آیات مرتبط

سوره فصلت (31) : نَحْنُ أَوْلِيَاؤُكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ ۖ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَشْتَهِي أَنْفُسُكُمْ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَدَّعُونَ

T