زندگی‌نامه اندیشمند برجسته دانش نحو، ابن عقیل

شیعه نیوز: عبد الله بن عبد الرحمن بن عبد الله بن محمد قرشی هاشمی شافعی، معروف به بهاء الدین ابن عقیل از نسل عقیل بن ابی‌طالب‏؛ از بزرگان علم نحو در سده هشتم هجری (694 ق – 769ق) بود.[1] او به تدریس فقه، نحو، معانی و عروض نیز می‌پرداخت. مذهب ابن عقیل سنی و از فرقه شافعی بود.[2]
آثار ابن عقیل عبارت‌اند از: «التفسیر» تا اواخر سوره آل عمران،[3] «مختصر الشرح الکبیر»،[4] «الجامع النفیس» در فقه شافعی،[5] «المساعد فی شرح التسهیل»،[6] «شرح ألفیه ابن مالک»[7] که با این اثر شهرت یافت.
ابن عقیل در اصل قرشی هاشمی است و این‌که او را هَمَدانی خوانده‌اند، محتمل است که ناظر به اقامت برخی اجداد نزدیک‌تر او در این شهر بوده باشد.[8] ابن عقیل اگرچه در قاهره زیست و رشد کرد، اما از گفته ابن حجر عسقلانی که او را «نزیل» قاهره می‌داند و به تهی‌دست بودن او هنگام ورود به قاهره اشاره می‌کند،[9] چنین برمی‌آید که وی در آن شهر به دنیا نیامده بود و بعدها به آنجا مهاجرت کرده و در همان‌جا از دنیا رفته و مدفون شد.
بر خلاف «البهجة المرضیة فی شرح الألفیة» تألیف سیوطی که شرحی مزجی بر «الفیه ابن مالک» بوده و در بسیاری از حوزه‌ها تدریس می‌شود، «شرح ابن عقیل»، شرحی غیر مزجی بر همان کتاب است که آن نیز از منابع مهم آموزش قواعد عربی و کسب دانش تخصصی در زمینه علم نحو و صرف است که نقش کاربردی آن از دیرباز مورد توجه مراکز علمی و عنایت صاحب‌نظران و متخصصان زبان و ادبیات عربی در ایران و کشورهای اسلامی دیگر بوده و هست.

[1]. زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج ‏4، ص 96، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، 1989م.
[2]. جلال الدین سیوطی، عبد الرحمن بن أبی بکر، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج 2، ص 47، لبنان، المکتبة العصریة، بی‌تا.
[3]. داوودی مالکی، محمد بن علی بن أحمد، طبقات المفسرین، ج 1، ص 241، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
[4]. ولد اباه، محمد مختار، تاریخ النحو العربی فی المشرق و المغرب، ص 421، بیروت، دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه‏، چاپ اول.
[5]. الأعلام، ج ‏4، ص 96.
[6]. طبقات المفسرین، ج 1، ص 241؛ الأعلام، ج ‏4، ص 96.
[7]. تاریخ النحو العربی فی المشرق و المغرب، ص 421.
[8]. الأعلام، ج‏4،ص:96.
[9]. ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی، الدرر الکامنة فی أعیان المائة الثامنة، ج 3، ص 42، صیدر آباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، چاپ دوم، 1392ق.

T