نكاتي زيبا از كتيبه‌هاي گنبد طلاي حضرت ثامن الحجج(ع)

شیعه نیوز: متن دور گنبد و اولين كتيبه گنبد به شرح زير است؛
بسم الله الرّحمَن الرحيم مِن عطائم توفيقاتِ الله سبحاَنُه أن وفّقَ السلطان الاعظمَ مولي ملوكِ العربِ و العجم صاحبَ النسبِ الطاهرِ النَّبوي و الحَسَبِ الباعر العلويِّ، ترابَ اقدامِ خدّامِ هذه العَتَبِة المطَّهرةِ الّلاهوتِية غبارِ نِعال زُوارِ هذه الرَّوضَة المنوَّرةِ الملكوتيةََ، مروَّجَ آثارِ اجدادِهِ المعصومين، السلطانُ ابنُ السلطانِ ابنِ السلطان ، ابوالمظفَّرِ شاع عباسُ الحسيني الموسوي الصفوي بهادُرخان فاستُسعِدَ بالمَجيءِ ماشياً علي قدَمَيهِ من دارالسلطنهِ اصفهانَ إلي زيارةِ هذا الحَرِم الاشرفِ و قد تشرّفَ بتزيين هذا القِبةَ من خالصِ مالهِ في 1020 سنةِ ألفٍ و عشًر و تمَّ في سنة ألفٍ و ستَّ عشرةً 1016.

اين متن به دستور شاه عباس پس از تعمير و تكميل نماي گنبد با هدف اشاره به اهميت سفر به مشهد و باتوجه به نذر شاه عباس مبني بر پيروزي بر ازبك‌ها كه مشهد را تصرف كردند نوشته شد. اين كتيبه در دو طبقه نوشته شد. در داخل نوار حاشيه نام شاه عباس، عليرضا عباسي خوشنويس كتيبه و كمال الدين محمود يزدي به احتمال زياد زرگر آستان قدس آمده است.

كتيبه‌هاي چهارگانه يا ترنج‌ها؛ اين چهار كتيبه يك متن دنباله‌دار را درباره زلزله سال 1084 كه بسيار مهيب بود و سبب ترك گنبد در اين حادثه شد روايت مي‌كند.
بسم الله الرحمن الرحيم من مَيامِنَ مِنَنِ الله سبحانُهَ الَّذي زيَّنَ السَّماءَ الدّنيا بزينةِ الكواكبِ و رصَّعِ هذهِ القُبابَ العُلي بدُررِ الثَّواقِب الدُراري أنِ استَسَعد السلطانَ الاَعدَلَ الاعَظمَ و الخاقانَ الاضخمَ الاَكرَمَ أشرَفَ ملوكِ الارض حَسَباً و نسبت و أكرمَهُم خلقاً و ادباً مروج مذَهب أجدادِهِ الائمةِ المعصومين مُحيي مراسم آبائِهِ الطيبينَ الطاهرين السلطانُ ابن السلطان شاه سليمان الموسوي الصفوي بهادرخان بتذهيبِ هذهِ القبَّةِ العِدسيَِّةِ الملَكوتيةِ و تزيينها و تَشرَّفَ بتتجديدِها و تحسينِها اذ تطرَّق الانكسارُ و سَقَطَتِ بنيانُها الذَّهبيةِ الَّتي كانت تشرَّقَ كالشَّمس في رابعة النَّهار بسبب حدوثِ الزّلزلةِ العظيمهِ في هذه البَلدَةِ الكريمهِ الطيبهِ بسنَةِ أرَبعَ و ثمانينَ و ألفٍ و كان هذه التَّجديدُ الجديدُ بسنةِ ستَّ و ثمانينَ و ألفٍ.

اين متن توسط محمدرضا امامي اصفهاني نوشته و متن آن توسط حسين خوانساري تنظيم شد.

بهزاد نعمتي، پژوهشگر بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس در گفت‌وگو با خبرنگار ايسنا، اظهار كرد: گنبد طلا همچون بسياري از گنبدهاي ديگر دو پوششي يا دو پوسته‌اي است، يك پوشش زير گنبد و پوشش ديگر بالاي آن قرار دارد. حرم امام رضا(ع) از جمله گنبدهايي است كه دو گنبد آن، در دو زمان متفاوت ساخته شده است، در حالي كه بسياري از گنبدها مانند گنبد مسجد گوهرشاد دو پوسته آن در يك زمان ساخته شد.

وي با بيان اينكه تاريخ دقيق ساخت گنبد كنوني بر فراز بقعه مباركه مشخص نيست، افزود: پوشش داخلي گنبد قديمي‌تر بوده و پوشش خارجي بايد چند سده بعد ساخته شده باشد. پوشش داخلي را برخي به زمان مامون، همزمان با شهادت حضرت و حتي قبل از آن نسبت مي‌دهند و برخي ديگر هم اعتقاد دارند اين گنبد در سده چهارم يا پنجم قمري ساخته شده است، اما پوشش بيروني آن كه هم‌اكنون ما مي‌بينيم، به دوره‌هاي ايلخاني تا صفوي از سده هفتم تا دهم نيز نسبت داده‌اند كه به نظر مي‌رسد دوره تيموري به واقعيت نزديك‌تر باشد.

پژوهشگر بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس گفت: گنبد حرم در ميانه سده دهم هجري قمري در دوره صفوي توسط شاه طهماسب اول طلاكاري شد. شاه عباس اول و شاه سليمان گنبد را تعمير كرده و كتيبه‌هايي به آن افزودند.

پژوهشگر بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس يادآور شد: مامون كه مي‌خواست احترام و عزت به امام رضا(علیه السلام) بگذارد پس از اين‌كه حضرت را به شهادت رساند در نزديكي قبر پدرش، هارون الرشيد امام رضا(علیه السلام) را دفن كرد. به همين دليل است كه ضريح مطهر در وسط بنا قرار ندارد و كمي به سمت غرب است، به تدريج كه شيعيان قدرت يافتند قبر هارون محو شد.

نعمتي گفت: شاه‌ طهماسب، دومين پادشاه صفوي كه در نوجواني به قدرت رسيد در شرق كشور همواره با مشكل هجوم ازبك‌ها مواجه بود. او نذر كرده بود اگر در برابر ازبك‌ها به پيروزي دست يابد گنبد امام رضا(علیه السلام) را طلا كند.

وي افزود: بدين ترتيب نذر طلاكاري گنبد با 189 كيلوگرم طلا براي گنبد و 51 كيلوگرم براي ميل ادا شد. شيوه طلاكاري نيز به اين صورت بود كه ابتدا مسگران و صفاران ورقه‌هاي مسي را برش زده و پرداخته و به شكل خشت‌هاي قابل نصب بر بدنه آجري آماده مي‌كنند سپس زرگران آنها را طلاكاري مي‌كردند. كتيبه اين طلاكاري اكنون در دست نيست، اما شواهد نشان مي‌دهد كه كتيبه وجود داشته است.

كتيبه دور گنبد
نعمتي با بيان اينكه شاه عباس اول نيز در مرزهاي شرقي با ازبك‌ها درگير بوده است، گفت: در دوران شاه عباس اول ازبك‌ها مشهد را تصرف كردند و علاوه بر شهر به حرم نيز آسيب‌ رساندند، حتي ميل بالايي را كندند. يكي از اقدامات شاه عباس تعمير گنبد بود و به اين ترتيب اولين بار تعمير گنبد بارگاه رضوي در دوران او انجام شد.

وي درباره كتيبه دور گنبد حرم تصريح كرد: شاه عباس اول نيز نذر كرد كه اگر بتواند بر ازبك‌ها پيروز شود از اصفهان پياده به پابوس امام رضا(علیه السلام) بيايد، به همين منظور طي 28 روز 199 فرسخ را پيمود. در اين دوره حكومت ايران با عثماني جنگ داشت، با توجه به اين‌كه كربلا در دست عثماني‌ها بود شاه عباس مي‌خواست توجه مردم را به مشهد و زيارت امام رضا(علیه السلام) به جاي كربلا جلب كند، به همين منظور خودش پياده از اصفهان كه مركز حكومت بود، به مشهد سفر كرد.

پژوهشگر بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس گفت: شاه عباس در جريان تعمير و تكميل نماي گنبد يك كتيبه به آن اضافه كرد. اين كتيبه يك قاب سرتاسري در بالاي ساقه گنبد به خط ثلث با زمينه لاجوردي است كه عليرضا عباسي خوشنويس مخصوص شاه آن را نوشته است.

كتيبه چهارگانه گنبد

وي با اشاره به اينكه سال 1084 قمري زلزله مهيبي مشهد را لرزاند، گفت: اين زلزله خسارات زيادي به بناهاي مشهد و حرم رضوي وارد كرد. گنبد مطهر در اين حادثه ترك برداشت. كتيبه‌هاي چهارگانه پايين ساقه گنبد به اين حادثه اشاره دارد. شاه سليمان صفوي پس از تعمير گنبد اين چهار قاب را افزود، محمدرضا امامي اصفهاني خوشنويس وقت كتيبه را نوشت و متن آن توسط حسين خوانساري اديب و فقيه برجسته در دوره صفوي تنظيم شد.

نعمتي افزود: سال 1330 قمري قزاق‌هاي روسي وارد شمال ايران از جمله مشهد شدند و حرم را بمباران كردند. اين هجوم به مردم و حرم به آشوب آخرالزمان و عاشوراي ثاني مشهور شد كه باعث آسيب بسيار به حرم و به ويژه گنبد شد، در جريان اين حادثه روس‌ها بر روي بام حرم رفتند و با شكستن پنجره‌هاي گنبد، از بام به مردم تيراندازي كردند، بنا به گزارش‌ها 18 نقطه گنبد سوراخ شد.

وي ادامه داد: وضعيت آستان قدس و كشور در آن زمان بدتر از آن بود كه امكان نوسازي كلي نماي گنبد وجود داشته باشد، مرتضي قلي‌خان طباطبايي، توليت وقت با حمايت مالي حسين ميرزاي نيره الدوله، والي خراسان كار تعمير را انجام دادند، برخي از آثار گلوله‌ها تا تعمير سال‌هاي بعد يعني سال 1357 باقي ماند.


آخرين تعمير و طلاكاري گنبد
پژوهشگر بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس خاطرنشان كرد: تصاوير گنبد در دهه 20 شمسي نشان از خرابي و شكاف خشت‌هاي نماي گنبد دارد، حدود سال 57 .ش تصميم گرفته شد تا نماي ايوان طلا، گنبد و گلدسته‌ نوسازي شود، عبدالعظيم وليان، توليت وقت كار نوسازي بناي گنبد را به طلاكاران پاكستاني سپرد، اما چون در كارشان موفق نبودند طلاكاران ايراني كار نوسازي و طلاكاري را به اتمام رساندند.

وي درباره شيوه بازسازي نماي گنبد، اظهار كرد: پس از برپايي داربست رديف تمامي خشت‌ها درج و سپس از گنبد جدا مي‌شود. در مرحله نماسازي خشت‌ها جداسازي و از طلا زدوده مي‌شد تعدادي از آنها در كار نماسازي دوباره به كار مي‌رفتند و برخي نيز به انبار مي‌رفت. براي ساخت زيركار نما يك لايه بتن و ميلگردي به قطر 20 سانتي‌متر خشت‌هاي مسي طلا شده به يكديگر محكم مي‌كند.

نعمتي ياداور شد: پيمانكاري طلاي گنبد را آب‌كار تهراني، جعفر نوروزخان عهده‌دار شد و تعمير، زيرسازي و نصب نما توسط استادكاران آستان قدس انجام شد.

وي خاطرنشان كرد: خشت‌هاي تازه كه قرار بود در طلاكاري به‌كار رود از ورق‌هاي مسي در همان اندازه‌هاي اصلي 25 در 38 سانتي‌متري بود. حاشيه‌هاي اضلاع گوناگون آنها به صورت مختلف، خم و صيقلي داده شد و به منظور ميخ‌كردن خشت بر بتن‌ها دستك‌هايي در پشت خشت‌ها تعبيه شد.

پژوهشگر بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس بيان كرد: در ابتدا كار روكش طلاي خشت‌ها به دليل اجراي ناقص مراحل آب‌كاري و صيقلي‌نكردن خشت‌ها بعد از آب‌طلا پوسته شد، كار طلاكاري به كندي پيش‌رفت به علت وقوع انقلاب، براي مدتي كار تعطيل شد و دگرگوني اساسي در آستان قدس رخ داد. در تيرماه سال 1358 بار ديگر كار نما و طلاكاري آغاز شد و خرداد سال بعد نماسازي به پايان رسيد.

نعمتي درباره تعداد خشت‌هايي كه در گنبد به كار رفت، تصريح كرد: 7740 عدد خشت در نوسازي گنبد به كار رفت كه 7193 عدد خشت جديد بودند. وزن خشت‌هاي مسي 16808 كيلوگرم بود و 222.19 كيلو گرم طلاي تيزآبي با بالاترين عيار روي اين ورق‌هاي مسي جذب شد. 1.43 كيلوگرم طلا از خشت‌هاي قديمي بازيابي شد، ميزان ضخامت روكش طلا 16 هزار ميلي‌متر يعني 4 برابر ضخامت روكش قبلي است.

وي درباره شيوه آخرين طلاكاري تصريح كرد: در اين مرحله 700 مترمربع سطح گنبد به صورت الكترونيكي طلاكاري شده‌اند و روي هر خشت 30 گرم طلا به‌كار رفت كه البته اين مقدار در خشت‌هاي رديف‌هاي بالا گنبد كه كوچكتر است تغيير مي‌كند. اين اولين باري بود كه از تكنيك آبكاري به جاي روش چسباندن ورق‌هاي طلايي روي خشت استفاده ميشد.

پژوهشگر بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس يادآور شد: حافظيان رضوي كه پيشتر كار تعويض ضريح چهارم حرم را بر عهده داشت در كار طلاكاري گنبد نماينده توليت آستان قدس و ناظر بود.



آخرين كتيبه

وي اضافه كرد: در آخرين باري كه طلاكاري صورت گرفت در اثر اضافه شدن لايه 30 سانتي‌متري بتن بر روي گنبد، سطح گنبد افزايش يافت و فضا براي افزوده شدن يك كتيبه‌ فراهم شد. بنابراين آخرين كتيبه بر گنبد حرم مطهر در آذر 1359 افزوده شد.

پژوهشگر بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس درباره تفاوت شيوه طلاكاري در قديم و آخرين طلا كاري، گفت: در گذشته تكنيك خاصي به اين منظور به كار نمي‌رفت، اما امروزه روكش استيل و آبكاري به صورت برقي و با ظرافت بسيار به كار مي‌رود. در شيوه جديد ورق‌هاي مسي طلا كاري به صورت برگ نازك در آورده مي‌شد اين برگ‌ها آنقدر نازك هستند كه اگر دستتان را كنارش بگذاريد به آسمان حركت مي‌كند. قطر آنان 8 هزارم يك ميلي‌متر است.

وي خاطرنشان كرد: گنبد از زمان ساخت چهار بار تعمير شد و آخرين بار سال 1359 كار تعمير گنبد به پايان رسيد.