فوران آتشفشان سیاسی عربستان

روزنامه دیلی تایمز پاکستان در مطلبی نوشت: با توجه به کاهش تقاضای نفتی در سطح بین المللی و عرضه بیش از حد و در نتیجه سقوط قیمت نفت، وضعیت عربستان سعودی چه در داخل و چه در خارج به طور فزاینده ای مخاطره آمیز شده است.

عربستان سعودی یک آتشفشان سیاسی است که هر آن انتظار فوران آن می رود و دشوار است که بتوان برای زمان وقوع و مقیاس آن پیش بینی هایی داشت. در واقع پادشاه سعودی تا حدودی از این احتراق سیاسی آگاه است و از دیرباز پیشاپیش تلاش کرده بود تا از برافروخته شدن این آتش نهفته جلوگیری به عمل آورد. یکی از این مناسبت های این چنینی از جمله در 20 نوامبر سال 1979 و زمانی بود که گروه مسلحی متشکل از 200 تا 300 تن که تعدادی از آنها دانشجویان علوم دینی و برخی مصری و یمنی و کویتی بودند، به فرماندهی «محمد بن عبدالله قحطانی» بعد از اقامه نماز صبح مسجدالحرام را اشغال کردند. اما نیروهای عربستان، بنا به گزارش ها با کمک گروه خدمات ویژه پاکستان و با ضد حمله، کنترل مسجد را پس گرفتند. سعودی ها در حال حاضر با نسخه وهابی خود از اسلام پیش می روند.

از آن زمان، عربستان سعودی و نسخه وهابی از اسلام، غیر قابل تشخیص شدند و به شدت برای نظارت و کنترل رفتار اجتماعی و اخلاقی مردم مورد استفاده قرار گرفتند. با وجود این کنترل ها و نظارت ها، سعودی ها هنوز هم احساس نا امنی می کنند و در جهت ترویج نسخه وهابی اسلام در جهان اسلام تلاش می کنند. این کار ظاهرا عربستان سعودی را در میان مسلمانان سراسر جهان به صدای معتبر اسلام تبدیل می کند، و به این پادشاهی هاله ای از مشروعیت و احترام می دهد. اما این جستجو برای تامین امنیت داخلی و خارجی یک امر بی پایان برای رژیمی است که همچنان خود را تحت محاصره مشکلات می بیند. و یک دغدغه بی پایان برای به اجرا درآوردن «نظم اخلاقی» وجود دارد؛ حتی اگر نشانه هایی از حالت ضعف و ناتوانی در اطراف آن وجود داشته باشد.

این چیزی است که به روش های مختلف، در چهار کتاب مربوط به وضعیت عربستان سعودی در شماره اخیر «مرور کتاب های نیویورک تایمز» ارائه شده است. «نیکولا پلهام» کارشناس و خبرنگار بخش خاورمیانه در نشریه اکونومیست برخی از یافته های خود را بازنویسی کرده است.

«پل آرتس» و «کارولین روئلانتس» دو تن از نویسندگان، از سرکوب زنان در عربستان سخن می گویند که هنوز برای ادامه تحصیل، کار، مسافرت، و یا باز کردن حساب بانکی به اجازه یک مرد نیاز دارند. «سیمون راس ولنتاین» از قدرت روحانیون وهابی وحشت زده شد. شیعیان در شرق عربستان سعودی - بخش نفتی این پادشاهی - به حاشیه رانده می شوند و به آنها اجازه داده نمی شود آزادانه فرائض خود را ادا کنند. و جایی در امتداد خط، اگر یکی آماده خطر کردن باشد - که این کار می تواند وحشتناک باشد - ممکن است به یک زندگی فاسد منتهی شود. به گفته سیمون راس ولنتاین، نویسنده یکی از کتاب ها، «به من پیشنهادات بسیار بدی ارائه شد.»

هنگامی که شاه سلمان پیر در 79 سالگی، موفق شد جایگزین برادر ناتنی خود که در سن 90 سالگی مُرد بشود، آینده این پادشاهی حتی بیش از پیش در فوریت قرار گرفت. هر چند عربستان سعودی است هنوز هم یک قدرت مهم منطقه ای است، دیگر قادر نیست وقایع خاورمیانه را دیکته کند. این اتفاق به دلایل مختلف رخ داده است: اول، فوران ناگهانی بهار عربی در اوایل این دهه که نه تنها در برخی از کشورهای منطقه آشفتگی ایجاد کرد بلکه به عنوان تهدیدی برای ثبات داخلی در این کشور پادشاهی مطرح شد. یکی از قابل اعتمادترین راه ها برای حفظ وضع موجود این پادشاهی در منطقه اتحاد استراتژیک با آمریکا بود که به ریاض نقشی تعیین کننده ای در مسیر جاه طلبی های آمریکا در منطقه می داد، که به نوبه خود در همگرایی استراتژیک با منافع آنها بود. و این شرایط تا حد زیادی تا زمان آغاز بهار عربی غالب بود تا زمانی که آمریکا در شرایط جدید به وجود آمده نتوانست با وجود ائتلاف قوی با ریاض و در واقع اسرائیل، «حسنی مبارک» را در مصر نجات دهد.

در هر صورت تصرف قدرت توسط «عبدالفتاح السیسی» رئیس جمهور نظامی جدید مصر، نگرانی ریاض را تا حدی کاسته است. اما وضعیت ایجاد شده توسط بهار عربی اگر یک عامل تعیین کننده نباشد دستکم یک عامل مهم برای قیام مردمی شیعیان بحرین برای به چالش کشیدن رژیم استبدادی و سرکوبگر سلطنت سنی آن بود. عربستان سعودی از ترس سرایت این قیام به کشور خود، با عجله نیروهای سرکوب شورش خود را به مناطق شیعه نشین اعزام کرد. آمریکا به نظر نمی رسید در مورد افراط گری بیش از حد دولت عربستان و بحرین در سرکوب قیام ها نگران شده باشد.

این چنین بود که جنگ یمن آغاز شد و حوثی ها در برابر ائتلاف به رهبری عربستان قرار گرفتند. و عربستان سعودی بار دیگر تاکید کرد که ایران به عنوان دشمن دیرینه آن چه در داخل و چه در منطقه است و باید با آن مقابله شود. آمریکا تا حد زیادی با ریاض در این خصوص هم عقیده بود و به پشتیبانی از آن در زمینه ارسال سلاح، ارائه آموزش و همچنین حضور پررنگ در آب های منطقه پرداخت. اما بمباران اخیر مراسم ترحیمی در یمن، که 140 کشته - و عمدتا مردم بی گناه - داشت، نیز آمریکا را خجالت زده نکرد؛ به ویژه زمانی که از روسیه به دلیل حملات هوایی در شرق شهر «حلب» در سوریه انتقاد کرد. این اقدامات به گزارش های منتهی شد که بر ضرورت بررسی ارتباط آمریکا با عربستان سعودی تاکید می کرد. اما سعودی ها همچنان حملات هوایی خود را دنبال می کنند.

حتی اگر روابط استراتژیک آمریکا و عربستان هنوز هم نزدیک باقی بماند، ریاض از اوضاع ناراضی است. با وجود همگرایی استراتژیک برای مقابله با نفوذ ایران در منطقه، با اجرای توافق هسته ای و لغو تحریم های ایران، نقض جدی در پیمان آمریکا و عربستان رخ داده است. این کار عربستان را که همچون اسرائیل به تعامل با ایران علاقه ای ندارد، به شدت ناراحت کرده است.

نقض مهم دوم بر سر سوریه رخ داده است. ریاض از آمریکا خواست نظام «بشار اسد» را براندازد اما اوباما پس از تجربه جنگ خونین در افغانستان و عراق دیگر تمایلی به دخالت نظامی مستقیم در سوریه ندارد. به عبارت دیگر، آمریکا در حال حاضر در مورد دخالت نظامی منطقه ای محتاطانه تر و انتخابی تر موضع گیری می کند. و از آنجایی که وابستگی آمریکا به نفت عربستان کم تر شده، در صدد است تا در مورد  سیاست منطقه ای خود انعطاف پذیری بیشتری به خرج دهد و همزمان رابطه استراتژیک خود را با ریاض حفظ کند.

با توجه به کاهش تقاضای نفتی در سطح بین المللی و عرضه بیش از حد و در نتیجه سقوط قیمت نفت، موقعیت عربستان سعودی چه در داخل و چه در خارج به طور فزاینده ای مخاطره آمیز شده است. و «محمد بن سلمان» که در حال حاضر فرد موثر در عربستان محسوب می شود، باید با این مخاطرات مقابله کند. این شاهزاده برای کاهش وابستگی به درآمد نفت، طرح تنوع بخشیدن به اقتصاد این کشور را ارائه کرده است؛ که در عمل کار بسیار دشواری است. در خارج از کشور، ایران همچنان دغدغه اصلی سعودی ها باقی می ماند؛ در حالی که هنوز هم نسخه وهابی را با نام تجاری اسلامی عربستان سعودی ترویج می دهد. سعودی ها با چنین دیدگاه محدودی  در پیچ و تاب زمان ممکن است دیر یا زود، این پادشاهی را در مسیر خودکشی قرار دهد.