آل سعود در پیله خودتنیده

حدود چهار ماه پیش، «سلمان بن عبدالعزیز» پادشاه کهنسال عربستان، با هدف بهبود روابط آنکارا و قاهره که در پی کودتای نظامیان علیه دولت «محمد المرسی» رییس جمهوری پیشین مصر در سال 1392 تنش آلود شد، به مصر و سپس ترکیه سفر کرد. بسیاری نیت اصلی وی از این دوره گردی منطقه ای را تقویت جبهه ضد سوری و ضد ایرانی در منطقه و سنگین کردن کفه ترازوی معادلات منطقه ای به نفع ریاض ارزیابی کردند اما به رغم تلاش سعودی ها، رابطه سرد ترکیه و مصر گرم نشد و «عبدالفتاح السیسی» رییس جمهوری مصر در نشست «سازمان همکاری اسلامی» در ترکیه شرکت نکرد.

یکی از تازه ترین تحولاتی که این روزها سبب نگرانی و در نتیجه تنهاتر شدن عربستان در منطقه شده است، چرخش در سیاست خارجی آنکارا است. به نظر می رسد ترکیه در حال حل و فصل اختلافات منطقه ای خود با ایران و روسیه است. ترکیه که از ابتدای بحران سوریه در کنار کشورهایی همچون عربستان، خواهان برکناری «بشار اسد» رییس جمهوری سوریه بود، از صف مخالفان سرسخت دولت دمشق پا پس می کشد و از حامیان گروه های معارض و تروریستی فعال در سوریه فاصل می گیرد.

پویش های دیپلماتیک چند هفته گذشته در منطقه مانند سفر «رجب طیب اردوغان» رییس جمهوری ترکیه به روسیه که نخستین سفر خارجی وی پس از کودتای نافرجام 25 تیرماه بود، دیدار رییسان جمهوری ایران و روسیه در حاشیه نشست سه جانبه در پایتخت جمهوری آذربایجان، سفر «محمد جواد ظریف» وزیر امور خارجه ایران به ترکیه و پاسخ بی درنگ «مولود چاووش اوغلو» همتای ترک وی با سفر به تهران، همه و همه از شکل گیری نوعی همکاری یا به عبارت بهتر رسیدن به شکلی از تفاهم برای حل مسایل و بحران های منطقه ای به ویژه بحران پیچیده سوریه نشان دارد.

سفر هفته گذشته «جو بایدن» معاون رییس جمهوری آمریکا به ترکیه نیز رخدادی برآمده از تلاش واشنگتن برای ترمیم روابط با آنکارا در پی تنش های پدید آمده در فضای پساکودتا بود. شماری از تحلیلگران بر این باورند که دیدگاه های ترکیه و آمریکا با ایران و روسیه در مورد آینده سوریه به هم نزدیکتر شده است. از این رو، به نظر می رسد بر سر ماندن اسد تا پایان دوره ریاست جمهوری و سپس حرکت سوریه به سمت تشکیل دولتی مشترک از نظام کنونی سوریه و مخالفان میانه رو، توافق های ضمنی صورت گرفته است. زمانی که در چنین معادله هایی، از عربستان سعودی به عنوان مدعی رهبری منطقه هیچ نامی به چشم نمی خورد، جز شروع دوره ای از انزوا در سیاست خارجی برای سعودی ها، چه معنای دیگری خواهد داشت؟

افزون بر این ها، برخی شواهد از تلاش های قطر برای گسترش رقابت با عربستان در منطقه حکایت دارد گویی برای قطر، قرار گرفتن کنار ترکیه، برتر و مهمتر از همراهی با عربستان است. در حالی که عربستان سعودی همچنان بر حمایت از مخالفان مسلح در سوریه تا سرنگونی نظام حاکم بر این کشور اصرار دارد، «محمد بن عبدالرحمن آل ثانی» وزیر امور خارجه قطر به تازگی از ضرورت پایان یافتن جنگ در سوریه سخن گفته است. به نظر برخی تحلیلگران جهان عرب، این سخنان را می توان نوعی هماوردی با سعودی ها دانست. البته پیش از این نیز در شبِ کودتای نافرجام ترکیه، به رغم سکوت حاکمان سعودی، مقام های قطری به سرعت کودتا را محکوم کردند.

حال و روز رابطه عربستان با همسایه شمالی یعنی عراق نیز این روزها تعریفی ندارد. در تازه ترین چالش میان 2 کشور، دولت عراق به دلیل آنچه دخالت سفیر سعودی در مسایل داخلی عراق خوانده، خواستار تعویض سفیر عربستان سعودی در این کشور شده است.

افزون بر این ها، یکی از مهم ترین بحران هایی که عربستان را مانند باتلاقی گرفتار کرده، جنگ یمن است. فروردین ماه سال 1394، عربستان به بهانه حمایت از «عبدربه منصور هادی» رییس جمهوری مستعفی و فراری یمن، جنگی خانمان برانداز را علیه مردم فقیرترین کشور عربی شروع کرد. این بار نیز پیش بینی های نادرست و درپیش گرفتن سیاست های عجولانه، سعودی ها را گرفتار کرد. اکنون که حدود یک سال و نیم از این جنگ پرهزینه می گذرد، عربستان نه تنها به اهداف خود نرسیده، بلکه به واسطه کشتار غیرنظامیان و کودکان و تخریب بیش از 80 درصد زیرساخت های یمن، از جانب بسیاری از مجامع بین المللی محکوم شده است.

گروه های حقوق بشری حتی در آمریکا و انگلیس نیز خواستار توقف فروش سلاح به عربستان شده اند. در آخرین اقدام هم شماری از نمایندگان دموکرات و جمهوریخواه مجلس نمایندگان آمریکا در نامه ای به «باراک اوباما» رییس جمهوری این کشور، خواستار توقف فروش تسلیحات نظامی به آل سعود شده اند تا سخنان اوباما مبنی بر اینکه به سعودی ها در حمله به یمن چک سفید امضا نداده، نمود بیشتری پیدا کند.

همه موارد اشاره شده، تنها شرح بخشی از ناکامی های سیاست خارجی عربستان در بیش از یک سال گذشته بود. یکی از مهمترین نقاط عطف روند این ناکامی ها که به انزوای عربستان در منطقه شتاب بخشید، به تابستان سال گذشته و توافق هسته ای ایران با 1+5 بازمی گردد. هنگام مذاکرات، مقام های سعودی بارها در مسیر امضای برجام مانع تراشی کردند و از هیچ تلاشی برای شکست گفت وگوهای هسته ای فروگذار نکردند. اما به رغم خواست آنان، برجام به ثمر نشست و نقش ایران در معادلات منطقه ای پررنگ تر از پیش شد.

رهبران عربستان با سرخوردگی از سیاست کاخ سفید در مذاکرات هسته ای، با همراهی صهیونیست ها بر تلاش برای تقابل با ایران افزودند. دی ماه پارسال، عربستان سعودی در اقدامی هیجانی به دنبال شکل گیری برخی ناآرامی ها روبروی ساختمان سفارت و کنسولگری عربستان در تهران و مشهد در اعتراض به اعدام شیخ «نمر باقر النمر» روحانی شیعه روابط دیپلماتیک خود را با تهران قطع کرد.

این در حالی بود که حمله به نمایندگی های سیاسی عربستان از سوی دولت ایران محکوم و با عوامل آن برخورد شد. اگرچه حاکمان سعودی تلاش کردند در این مسیر، دیگر کشورهای عربی را با خود همراه سازند اما جز تعداد اندکی از کشورها کوچک و کم وزن در معادلات منطقه ای، دولت های دیگر حاضر به همراهی با سیاست های تنش آفرین عربستان نشدند.

همه موارد اشاره شده، شاهدی بر مدعای انزوای روزافزون آل سعود در منطقه است اما طنز تلخ ماجرا اینجا است که هیچ نشانه ای از تغییر در رویکرد و ادبیات این رژیم مشاهده نمی شود. به نظر می رسد، هنوز زمان تصمیم گیری عقلانی در ریاض فرا نرسیده است.

در این راستا، می توان به یکی از آخرین تحرکات زیانبار عربستان یعنی رفتن به چاه با طناب پوسیده گروهک منافقین اشاره کرد. حضور «ترکی الفیصل» از اعضای خانواده سلطنتی و رییس سابق دستگاه اطلاعاتی عربستان در نشست سالانه گروهک تروریستی منافقین، اقدامی بود که بسیاری از ناظران و تحلیلگران را به شگفتی واداشت و این انگاره را تقویت کرد که آل سعود هیچ برنامه جایگزینی در سیاست خارجی خود ندارد و یک سیاست را هرچند اشتباه تا انتها ادامه می دهد. با تداوم این گونه تصمیم ها و اقدام های بحران زا این کشور سریعتر در مسیر انزوای خودساخته پیش خواهد رفت.