مفضل بن عمر که بود؟ و کتاب توحید مفضّل چقدر از جهت سند صحت دارد؟

شیعه نیوز:
پرسش
مفضل بن عمر که بود و چه جایگاهی نزد ائمه اطهار( علیه السلام ) داشت؟ کتاب توحید مفضّل چقدر از جهت سند صحت دارد؟ از کجا بفهمیم که چیزی به آن اضافه یا از آن کم نشده است؟
پاسخ اجمالی
«توحید مفضّل»؛ املاى امام صادق( علیه السلام ) بر شخصی به نام مفضّل بن عمر جعفى کوفى است که در آن به مباحث خداشناسى پرداخته شده است. مفضل بن عمر پیش امام صادق( علیه السلام ) و امام کاظم( علیه السلام ) مقام و جایگاه ویژه‌ای داشت. روایات و دانشمندان مسلمان نیز او را مدح و ستایش کرده‌اند.
درباره سند و متن توحید مفضّل باید گفت: در این‌که این کتاب، نوشته خود امام صادق( علیه السلام ) نیست، و امام( علیه السلام ) آن‌را بر مفضل املا فرموده‌اند، اختلافى وجود ندارد.
به هر حال؛ دانشمندان اسلامی؛ مانند سید ابن طاووس - به طور کلی - این کتاب را پذیرفته‌اند و به خواندن آن سفارش کرده‌اند.

پاسخ تفصیلی
«توحید المفضل»، کتابى است در خداشناسى، که مفضّل بن عمر جعفى کوفى از امام صادق( علیه السلام ) نقل کرده است؛ از این‌رو لازم است پیش از کتاب‌شناسی توحید مفضّل، نگاهی کوتاه به شخصیت مفضّل بن عمر داشته باشیم.
شخصیت و منزلت مفضّل بن عمر
ابو محمد، مفضل بن عمر جعفى کوفى، در اواخر قرن اول هجرى در کوفه به دنیا آمد و در سال 148 قمری از دنیا رحلت نمود.[1] او از شاگردان ممتاز امام صادق( علیه السلام )، امام کاظم( علیه السلام ) [2] و امام رضا( علیه السلام )[3] به شمار می‌آید، و از راویان بزرگ حدیث است.
الف. مقام و منزلت مفضّل از نگاه روایات
مفضل بن عمر پیش امام صادق( علیه السلام ) و امام کاظم( علیه السلام ) مقام و جایگاه ویژه‌ای داشت.[4]‏ وی از طرف آن دو امام، متولى گرفتن اموال و مصرف آنها بود،[5] و این خود دلیل بر اعتماد و اطمینان آن بزرگواران به مفضل است.
- امام صادق( علیه السلام ) به مفضّل فرمود: «هر گاه دیدى میان دو تن از شیعیان ما اختلاف و نزاعى بر سر مالى به وجود آمده، تو خود از اموال من آن‌را بپرداز».[6]
- امام کاظم( علیه السلام ) فرمود: «مفضّل انیس و همدم من است و در کنار او احساس راحتى می‌کنم».[7]
ب. جایگاه مفضّل از نظر دانشمندان اسلامى‏
فقها، محدثان و دانشمندان رجال بسیاری به مرتبه شامخ مفضل اشاره کرده‌اند:
- شیخ صدوق(ره) در جای جاى کتاب‌هاى گران‌قدر خود احادیثی آورده که «مفضّل» در طریق آنها قرار گرفته است. از آن‌جا که بناى شیخ صدوق آن بود که - بویژه در من لا یحضره الفقیه - تنها به احادیث معتبر و آنها که بین او و خدا حجت است بپردازد،[8] از طرفى بارها به احادیث مفضّل استناد جسته؛ می‌توان نتیجه گرفت که مفضّل نزد شیخ صدوق از جایگاه رفیعی‏ برخوردار بود.
- محمد بن یعقوب کلینى نیز در جاى جاى کتاب «کافى» به احادیثى پرداخته که «مفضّل» راوى آنها است. بویژه روایت «یونس به یعقوب»[9] که به روشنی دلیل بر جلالت شأن و منزلت عظیم مفضّل است.
- شیخ مفید(ره) درباره منزلت مفضّل می‌گوید: «او از بزرگان اصحاب حضرت صادق( علیه السلام )، از نزدیکان، اهل راز و فقیهان شایسته و مورد اعتماد آن‌جناب است که نص صریح امام( علیه السلام ) را درباره امامت فرزندش موسى بن جعفر( علیه السلام ) روایت کرده است».[10]
ج. پاسخ به یک شبهه‏
پس از ذکر این دیدگاه‌ها باید مسئله‌اى را روشن کنیم و آن این است که: اگر مفضّل از اصحاب خاص، بوّاب ائمّه، از قوّام آنان، حامل و محرم اسرار آنان و خلاصه از چنین مرتبت و جلالت قدرى برخوردار است؛ چرا روایاتى در ذم و ردّ او رسیده[11] و شمارى او را ضعیف الایمان، فاسد و ... دانسته‌اند؟
هنگامى می‌توان به پاسخى قطعى و درست رسید که از اوضاع عصر امام صادق( علیه السلام ) و فشارهاى عباسیان آگاه باشیم. به خاطر فشارهاى دستگاه بنى عباس بر امام( علیه السلام ) و یارانش، «تقیّه» یکى از کارهاى رایج آنان بود. گاه امام( علیه السلام ) نزدیک‌ترین‏ افرادش را متهم می‌کرد تا آنان را از مرگ و نابودى به دست دشمنان برهاند. این است راز احادیثى که در ذم اصحابى رسیده که عدالت و وثوق آنها جاى هیچ شکى ندارد. «مفضّل» نیز از همین گروه است که باید احادیث در ردّ او را حمل بر «تقیّه» نمود.[12]
برای نمونه؛ امام صادق( علیه السلام ) به «عبد الله بن زرارة بن اعین» می‌گوید: «به پدرت سلام برسان و به او بگو: اگر سخنى علیه تو می‌گویم بدان که براى دفاع از تو است. مردم و دشمنان همواره تلاش می‌کنند افرادى را که در نزد ما جایگاه دارند و به ما نزدیک‌اند، بیازارند. آنان این افراد را به خاطر دوستى ما به آنان، نکوهش می‌کنند و می‌کشند. در عوض، هر کسی را که ما نکوهش می‌کنیم و ردّ می‌نماییم ستایش می‌کنند. [بگو به پدرت:] اگر در ظاهر تو را نکوهش و ردّ می‌کنم به خاطر آن است که تو به ولایت ما شناخته ‏شده‌اى و همه می‌دانند که طالب مایى؛ از این‌رو در نزد مردم مذموم و ناپسندى چون که ما را دوست دارى و به جانب ما مایلى پس خواستم تو را در ظاهر ردّ و نکوهش کنم تا در نزد مردم محبوب باشى و بدین ترتیب به دینت آسیب نرسد و شرّ آنان از تو برداشته شود».[13]
از این‌رو می‌توان چنین نتیجه گرفت که «روایات فراوانى در جلالت شأن و عظمت قدر مفضّل رسیده که غالباً علم اجمالى به صدور آنها از معصوم( علیه السلام ) پدید می‌آید. اگر چند حدیث نیز در ذم و ردّ او رسیده باید گفت: در میان این احادیث تنها سه حدیث، سند تامّ دارند و این احادیث اندک در برابر آن همه حدیث معتبر تاب نمی‌آورد. همچنین درباره این احادیث باید همان حکمى را صادر کنیم که درباره احادیث ردّ "زرارة بن اعین" بیان نمودیم و علم واقعى این احادیث را در اختیار اهل آن بدانیم».[14]
کتاب‌شناسی توحید مفضّل‏
کتاب «توحید مفضّل»؛ املاى امام صادق( علیه السلام ) است و در آن به مباحث خداشناسى پرداخته شده و امروزه شهرت مفضل بیشتر به واسطه همین کتاب است. نجاشی نام دیگر این کتاب را «کتاب فکّر» ذکر کرده است.[15]
1. سبب املاى توحید مفضل
درباره سبب املاى توحید مفضل در روایتى چنین آمده است: مفضل پس از شکست در مناظره‌اى با ابن ابى العوجاء زندیق، نزد امام صادق( علیه السلام ) رفت و امام طى چهار روز و در چهار جلسه یک دوره مباحث توحید و خداشناسى را به او تعلیم داد و از وى خواست که آن‌را بنویسد.[16]
2. گزارشی از محتوای کتاب
مجلس اول: امام صادق( علیه السلام )، در این مجلس، ابتدا، علت انکار خدا یا شک و تردید در وى را ناآگاهى از اسباب آفرینش می‌داند، سپس به بیان کیفیت آفرینش جهان، خلقت انسان و بیان اعضاى بدن انسان می‌پردازد و از نظم و هم‌آهنگى موجود بین آنها بر وجود خالقى حکیم استدلال می‌کند.
مجلس دوم: در این مجلس، امام( علیه السلام )، به برخى از اسرار و شگفتی‌های موجود در حیوانات اشاره می‌کند.
مجلس سوم: به اسرار و حکم کائنات، آفرینش آسمان و زمین، طلوع و غروب خورشید، فصل‌هاى سال و ماه و دیگر ستارگان پرداخته شده است.
مجلس چهارم: از حکمت مصائب، سختی‌ها، مرگ و فنا بحث شده است.
گفتنی است؛ توحید مفضّل دو بخش دارد؛ یک بخش همین مقداری است که در میان دانشمندان به «توحید مفضّل» مشهور می‌باشد و بخش دیگر همان معارف ملکوتى و ماوراء الطبیعى است که امام صادق( علیه السلام ) به مفضّل وعده کرد. در کتاب «الذریعة» عنوان شده که شخصى به نام «سید میرزا ابو القاسم ذهبى» به تمام آن دست یافته و در کتابى به نام «تباشیر الحکمة» گرد آورده است.[17]
3. دیدگاه اندیشمندان اسلامی درباره توحید مفضّل
در این‌که این کتاب، نوشته خود امام صادق( علیه السلام ) نیست، و امام( علیه السلام ) آن‌را بر مفضل املا فرموده‌اند، اختلافى وجود ندارد.
دانشمندان اسلامی – به طور کلی – این کتاب را پذیرفته‌اند و به خواندن آن سفارش کرده‌اند:
- سید بن طاوس درباره کتاب توحید مفضّل می‌گوید: «از جمله آداب مسافر آن است که کتاب توحید مفضّل را که درباره شناخت حکمت‌ها، تدابیر و اسرار نهفته در آفرینش این جهان است و وى آن‌را از امام صادق( علیه السلام ) نقل کرده، به همراه داشته باشد».[18] همچنین خطاب به فرزندش می‌گوید: «در نهج البلاغه و اسرار آن و در کتاب مفضّل بن عمر که امام صادق( علیه السلام ) درباره آفرینش خداى جلّ و علا بر او املا فرموده، بنگر و اندیشه کن».[19]
- علّامه مجلسى می‌‏گوید: «مرسل بودن توحید مفضّل و رساله هلیله که از امام صادق( علیه السلام ) روایت شده‌اند، زیانى ندارد؛ زیرا انتساب آنها به مفضّل در میان دانشمندان اشتهار دارد. از جمله «سید بن طاوس» و دیگران آنها را تأیید کرده‌اند. نیز ضعیف شمردن «محمد بن سنان» و «مفضّل بن عمر» هم زیانى ندارد؛ زیرا ما این ضعف‌ها را نمی‌پذیریم؛ چون در روایات فراوانى به جلالت قدر و منزلت آن دو اشاره شده است ... به‌علاوه؛ این نوع متون نیازى به صحیح بودن خبر ندارد».[20]
نیز در اول ترجمه توحید مفضّل، این دو کتاب و راوى آنها را این‌گونه ستایش می‌کند: «چون حدیث شریفى در اثبات صانع قدیر و توحید و سایر صفات کمالیه او - جلّ شأنه و تعالى سلطانه و عظم برهانه- [از] شیخ جلیل، مفضّل بن عمر جعفى که از خواص اخیار، سلاله اطهار، امام المغارب و المشارق، ابی عبد الله، جعفر بن محمد صادق( علیه السلام ) بود ... و رشاقت مضامین و وثاقت براهینش شهادت می‌داد و می‌دهد که از منبع وحى و الهام جارى گردیده ... و همه شیعیان در تقویت به یقین ایقان و ایمان به آن محتاج بودند و ... آن‌را به لغت فارسى ترجمه کردم».[21]
- علّامه سید صدر الدین عاملى می‌گوید: «کسى که به دقت در حدیث مشهور مفضّل از امام صادق( علیه السلام ) بنگرد، درمی‌یابد که امام( علیه السلام ) این سخنان بلیغ و معانى شگفت و الفاظ غریب را جز با مردى بزرگ، جلیل القدر، دانشمند، با ذکاوت، هوشمند و شایسته حمل اسرار دقیق و ظریف و بدیع با شخص دیگر در میان نمی‌نهد. این مرد در نزد من بسیار رفیع المقام و جلیل القدر است».[22]

[1]. حسینى جلالى، سید محمد حسین، فهرس ‏التراث، ج ‏1، ص 157، قم، دلیل ما، 1422ق؛ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ‏2، ص 566، قم، مؤسسه امام صادق ( علیه السلام )، 1418ق.
[2]. موسوعة طبقات ‏الفقهاء، ج ‏2، ص 566.
[3]. فهرس التراث، ج ‏1، ص 157.
[4]. ر.ک: شیخ مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ص 216، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، چاپ اول، 1413ق.
[5]. شیخ طوسی، محمد بن حسن‏، کتاب الغیبة، ص 346، قم، دار المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1411ق.
[6]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ‏2، ص 209، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[7]. شیخ صدوق، محمد بن على‏، عیون اخبار الرضا( علیه السلام )، ج ‏1، ص 33، تهران، نشر جهان، چاپ اول، 1378ق.
[8]. ر.ک: شیخ صدوق، محمد بن على‏، من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 3، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
[9]. الکافی، ج ‏2، ص 92.
[10]. شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج ‏2، ص 216، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.
[11]. ر.ک: محدّث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمة، ج ‏4، ص 100، قم، مؤسسه آل البیت( علیه السلام )، چاپ اول، 1408ق؛ معجم رجال الحدیث، ج 18، ص 300.
[12]. میرزایی، نجف علی، شگفتیهای آفرینش(ترجمه توحید مفضل)، پیشگفتار مترجم، ص 23 – 24، قم، مؤسسه انتشارات هجرت، چاپ پنجم، 1377ش.
[13]. مجلسی اول، محمد تقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج ‏14، ص 121، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، چاپ دوم، 1406ق؛ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج ‏30، ص 373 – 374، قم، مؤسسه آل البیت( علیه السلام )، چاپ اول، 1409ق.
[14]. موسوی خویی، سید ابو القاسم، معجم رجال الحدیث، ج 18، ص 303، قم، مرکز نشر آثار شیعه، 1410ق.
[15]. نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة(رجال نجاشی)، ص 416، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، 1365ش؛ فهرس‏ التراث، ج ‏1، ص 158.
[16]. مفضل بن عمر، توحید المفضل، ص 41 – 42، قم، داوری، چاپ سوم، بی‌تا؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ‏3، ص 57، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
[17]. ر. ک: آقا بزرگ تهرانی‏، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج ‏3، ص 310، قم، اسماعیلیان‏، 1408ق.
[18]. ابن طاووس، على بن موسى‏، الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان، ص 91 – 92، قم، مؤسسة آل البیت( علیه السلام )، چاپ اول‏، ‏1409ق‏.
[19]. ابن طاووس، علی بن موسی، کشف المحجة لثمرة المهجة، ص 50، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، 1375ش.
[20]. بحار الأنوار، ج ‏3، ص 55 – 56. دلیل سخن پایانی مرحوم مجلسى آن است که: احادیثى باید صحیح السّند باشند که بیانگر حکمى عبادى و یا غیر عبادى باشند اما چنین حدیث روشنى که عقل مضامین آن‌را تأیید می‌کند چه نیازى دارد که سند آن صحیح باشد.
[21]. مفضل بن عمر، توحید مفضل، ترجمه علامه مجلسی، ص 43 – 44، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1379ش.
[22]. امین عاملى‏، سید محسن، أعیان الشیعة، ج 10، ص 132 – 133، بیروت، دار التعارف‏، 1406ق.

T