خاطراتي‌ از آيت‌الله مشکيني درباره ‌صدر

 «شیعه نیوز»: اوايلي که ما در حوزه علميه قم بوديم، مرحوم آيت الله صدر (پدر حاج آقا موسي) از مراجع سه گانه حوزه بودند. مراجع سه گانه عبارت بودند از: مرحوم آقاي حجت، مرحوم آقاي خوانساري و مرحوم آقاي صدر.

من مدت مختصري در اواخر عمر مرحوم آقاي صدر موفق شدم که به درس ايشان بروم. او را مردي وارسته و خطيب و عالمي که به اصطلاح امام امت(رض) عامل به فقه سنتي و استنباط صاحب جواهري بود، يافتم. من ايشان را واقعا داراي اخلاق اسلامي و انسان کاملي ديدم و در آن مدت قليل، فريفته اخلاق و فضايل ايشان شدم. آن حالات ايشان در روحيه من اثر بسيار گذاشته است.

انساني اين همه متواضع و فروتن، آن هم با آن مراحل علمي- اجتماعي کم ديده بودم. به خاطر دارم که در مسجد بالاسر، به مناسبت شهادت يکي از ائمه مجلسي برقرار شده بود. همه جمع شده بودند و بنا بود مردي به نام حاج ميرزاعلي اصفهاني منبر برود. ايشان دير کردند. آقاي صدر خودشان گاه گاهي صحبت مي کردند و مقداري لهجه عربي هم داشتند. گفتند که حاج ميرزاعلي ديگر نمي آيد.

آقاي صدر که رئيس مجلس و برگزارکننده آن بودند، خود به بالاي منبر رفتند. هنوز ننشسته بودند که حاج ميرزاعلي از درآمد. مرحوم صدر بلافاصله از پله هاي منبر پايين آمدند و در همان جلوي منبر بر زمين نشستند. ايشان اين قدر متواضع بودند و چنين اخلاقي داشتند.

هنگام تدريس، هرکسي اشکالي داشت خوب متوجه مي شدند، خوب فکر مي کردند و خوب جواب مي دادند.

اما فرزند برومند ايشان آقاي موسي صدر. من ابتدا بايد بگويم که هرکس در مورد ايشان به نيکي سخن بگويد، مقام و منزلت خود را بالا برده است. آقاي صدر از شاگردان خوب مرحوم داماد هستند. عده اي از فضلاي معروف به درس مرحوم داماد مي رفتند. آقاي داماد(رض) معروف بودند به دقت نظر و بسياري از فضلاي خوب و حاذق در درس ايشان شرکت مي کردند و يکي از ممتازين اين ممتازان، امام موسي صدر بودند (که اگر زنده هست خدا حفظش کند و اگرنه خداوند رحمتش کند).

در درس حاذق بود، محقق بود، صحبت مي کرد و اشکال مي گرفت. هم بحث هاي خوبي داشتند که يکي از آنها مرحوم بهشتي بود. ايشان در دوران طلبگي مورد توجه و مورد احترام طلاب بود. ايشان از نظر علمي ميان افرادي که با هم درس مي خواندند برجسته بودند و اگر از همه بالاتر نبودند، از کسي هم کمتر نبودند.

در سفري که به ايران آمده بودند به زيارتشان رفتيم. در آن جلسه ايشان مطالبي فرمودند که براي طلبه هاي آن روز شايد خيلي موجه نبود. و اما بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ايران مفهوم صحبت هاي آن روز ايشان روشن شد. پس از قيام و نهضت حضرت امام(رض) طلبه هاي ايران خطشان تغيير کرد و به سياست روي آوردند و به اصطلاح سياست را با ديانت همراه نمودند.

آقاي صدر در لبنان سعي داشتند تا ديانت را با سياست توام کنند. در ايران بعد از انقلاب اين مسئله به راحتي امکان پذير بود در حاليکه در لبنان با مشکلاتي همراه بود. ايشان اين مسئله را پي ريزي مي کردند که روزي در لبنان يک حکومت الهي و اسلامي تشکيل گردد، همان طور که در ايران تشکيل گرديد.

ايشان سياست و ديانت را توام کردند و به دنبال تشکيل يک حکومت اسلامي درست در لبنان بودند. دشمن نمي خواست در لبنان چنين فردي وجود داشته باشد. اگر ايشان تا به حال بودند، به انقلاب اسلامي ايران خدمات شاياني مي کردند، ارتباط ما با لبنان و بلاد عربي قوي تر مي بود و دشمنان لبنان نمي توانستند اين بازيها را برپا کنند. مسلما اگر آقاي صدر مي بود، جلوي اين اتفاقها را مي گرفتند و به همين دليل اسرائيل هم يکي از دشمنان ايشان بود.

ما مقام امام موسي صدر را خيلي بالا مي دانيم. ايشان را انساني متدين به ديانت الهي و مردي که سياست و ديانت، هر دو را مي فهميد، مي شناسيم. من به ايشان خيلي علاقه داشته و دارم و بايد بگويم که آقاي صدر از ذخاير عالم تشيع بودند. ايشان يکي از پرارج ترين انسانهاي عالم تشيع بودند.

يکي از جهت هاي مهمي که بعدها ملتفت آن شديم، مظلوميت ايشان بود. بنده معتقد هستم که مظلوميت ايشان غير از مظلوميت شهدايي است که ما داريم، مثل مرحوم سيدمحمدباقر صدر، مرحوم آقاي مطهري، مرحوم آقاي بهشتي، مرحوم باهنر و... مظلوميت ايشان بالاتر از مظلوميت آنها بود.

براي اينکه اين آقايان شهيد شدند و همه آن را به رسميت شناختند و در ايام سوگواري عرض ادب کردند و به هنگام شهادتشان مجالسي برپا نمودند و تاحدي حق شهادت اين آقايان ادا شد اگرچه نه کاملا، چون نمي توان گفت حق شهداء ادا گرديده است، اما مظلوميت ايشان به حدي بود که اصلا شهادت و يا عدم شهادت شان، هيچ کدام اعلان نگرديد. مظلوميت ايشان طوري است که کسي به ياد نمي آورد، دعا نمي کند و مجلس نمي گيرد. واقعا مظلوم هستند.

من دلم براي ايشان خيلي مي سوزد و گاه گاهي که شهداء به نظرم مي رسند، ايشان بيش از ديگران درنظر من جلوه مي کنند. ايشان مرد وارسته اي بودند. من فکر مي کنم ايشان از دنيا رحلت کرده اند و به شهادت رسيده اند. اگرچه از خدا مي خواهم اين فکر من خطا باشد و ايشان بازگردند، درست مثل اين است که حضرت عيسي پيدا شده و يک نفر را براي ما زنده کرده است.

اگر احتمال زنده بودن ايشان باشد، بايد کوشيد و اين احتمال را تعقيب کرد. ما به ايشان ارادت داشتيم و مقام ايشان را بالا مي دانيم. من معتقدم روزي که ان شاءالله حضرت صاحب الامر(عج) قيام فرمايند، يکي از کساني که در ارتش آن حضرت مقام والايي خواهند داشت، امام موسي صدر است.