سقيفه، تبلور وحدت يا تفرقه؟!

سلام بر تو اي اميرمؤمنان، و ای سيّد و سرور اوصياي خدا. سلام بر تو اي چشم بيناي الهي، و دست گشادة او، و زبان گوياي خدايي، كه جز از او سخن نگويي. سلام بر تو اي بزرگترين آيت پروردگار، و اي روشن‌ترين نور خدا و درخشان‌ترين فروغ الهي. سلام بر تو اي نبأ عظيم، و اي قسيم الجنّة و النّار. سلام بر تو اي گنجينة حكمت الهي، و اي خزانه‌دار علم الكتاب و معدن دانش اوّلين و آخرين، و اي وارث علوم پيامبران. سلام بر تو اي پيشواي خردمندان و خداترسان. سلام بر تو كه ميزان كردارها، در روز رستخيزي، و خلايق، در روز بازپسين به تو واگذار خواهند شد، و در بارة تو از آنان سؤال خواهد شد. سلام بر تو كه مكّه و منى، به قدوم تو شرافت گرفت1.
سلام بر تو آنگاه كه آتش بر خانه‌ات فرو ريختند و به ريسمانت كشيدند؛ آنگاه كه پهلوي همسرت را شکستند و محسنت را شهيد كردند. و آنگاه كه سالها، چشم را بر خار بستي و آب را بر استخوان گلوگير فرو بردي. سلام بر تو كه در طاعت خدا و پيامبرش، بر همة اين مصائب بردبار بودي. سلام و رحمت و بركات خدا، بر تو و بر دودمان پاك تو باد.

 خوانندة محترم!

 1 ـ نسبت امام معصوم، با دين خدا

 پرسشي كه پاسخ صحيح آن مورد غفلت اكثريّت قريب به اتّفاق صاحب‌نظران قرار گرفته، و عدم دريافت پاسخي صحيح براي آن، افراد جامعه را به سمت و سويي غير از آنچه بايسته است، سوق داده، اين است كه:
نسبت امام معصوم، با دين خدا، چه نسبتي است؟ آيا امام و دين، نسبت تباين و دوگانگي دارند، همانگونه كه ساير مردم با دين نسبت دوگانگي و تباين دارند؟ يعني آيا همانطور که ما و شما به اختيار خويش لباس دين بر تن مي‌کنيم، امام معصوم نيز همانند ما، لباس دين به تن کرده و به نام مسلمان ناميده مي‌شود، و در نهايت، اسوة ما در دينداري بوده، و وظيفة سنگين‌تري در نگهباني از دين خدا عهده‌دار است؟ يا نسبت امام و دين، نسبتي فراتر از اين است؟
اگر پاسخ درست و مناسبي براي اين پرسش نداشته باشيم، در تمام شؤون معرفتي مرتبط با دين و دين‌شناسي، و امام و امام‌شناسي كه مبنا و محور زندگي و حركت اعتقادي بشر است، به بيراهه خواهيم رفت. و از امام و دين، تعريفي ارائه خواهيم داد که امروزدر ميان جوامع اسلامي، مرسوم است.
آنچه در بين صاحب‌نظران و پژوهندگان علوم الهي و در نتيجه در بين عموم مردم، رايج است، حاكي از وجود نسبت تباين و دوگانگي بين دين و امام معصوم است. در باور اكثر بلكه همة اين افراد، دين، عبارت است از:
"مجموعه مقرّراتي شامل بايدها و نبايدها، و يا امرها و نهي‌ها، كه از سوي خداوند، براي آسايش، سعادت، و تكامل بشر ارسال شده است. و وظيفة امام معصوم، سفارش به آنها و پاسداري و نگهباني از اين مقرّرات است. و در صورت لزوم، در دفاع از اين مجموعه مقرّرات، بايد جانش را فدا كند، تا اين مقرّرات، براي سعادت و تکامل بشريّت، باقي بماند".
اين مسأله بديهي است که: دين و امام، مرتبط به منبع وحي، و تعيين شده از سوي خداي متعالند. به همين دليل، براي پاسخ به پرسش مذكور، به تعريفي الهي از دين و امام نياز داريم. زيرا تکاليف و موضوعات و امور آسماني را نمي‌توان با عقل بشري سنجيد. و بدون ارائة تعريفي آسماني، نمي‌توان به شناختي عاري از خطا دست يافت. در نتيجه نسبت امام معصوم با دين خدا، به ناچار بايد از سوي خداي متعال تعيين شود.
در مجموعة حاضر، بناي ما، بحث در بارة چيستي دين نيست. لذا فرض را بر اين مي‌گيريم كه تعريف بالا دربارة دين، تعريفي الهي و درست باشد. آنچه در اينجا بايد روشن شود اين است كه موقعيّت امام معصوم، در اين دين، چه موقعيّتي، و نسبت او با دين خدا چه نسبتي است؟ آيا امام هم مانند ساير مردم، تنها عامل و متلبّس به اين مقرّرات است، يا اينكه او جزئي از اجزاء اين مجموعه قوانين و مقرّرات بوده، و در تك‌تك اين مقرّرات، لحاظ شده و ملازم همة آنهاست، و بدون استقرارش در محدوده و چارچوب دين، و بدون همراهيش با هر يك از مقرّرات، نه اينکه دين كامل نيست، بلکه دين، دين نيست؟
اگر روايات مربوط به امامت را در چند جمله، خلاصه كنيم، تعريفي كه مي‌توانيم از امام معصوم ارائه دهيم، اگرچه به نحوکوتاه و مختصر، اين است كه:
امامان معصوم عليهم‌السلام، جانشينان خدا و پيامبرند2. وجود مقدّس آنان، از هر پليدي ظاهري و باطني، پاك و منزّه است3. از ابتداي خلقت جسماني، تا واپسين لحظات عمر، مؤيّد به روح القدس، و آراسته‌ به فضائل الهي بوده، و از هرگونه بيهودگي، لغو، بازي و هزل، دور هستند4. همة علوم، مناصب و شايستگي‌هاي رسول‌خدا‌ صلي‌الله عليه و آله به ايشان منتقل شده و در تمام شؤون، وارث بلافصل آن حضرتند5. پذيرفتن امامت و ولايت ايشان، و اطاعت از همة آنان، و سرسپردن به دستورات امام زندة از ايشان در هر زمان، تنها راه رسيدن به رضاي خدا، و يگانه راه دريافت دستورات حضرت حق است. و جز با اطاعت از امام زندة از اين خاندان، عبادت و اطاعت از خدا، محقّق نمي‌شود6. اگر انسانها در تمام عمر خويش، به همة دستورات خدا و پيامبرش عمل كنند، چنانچه امام خويش كه از سوي پروردگار منصوب شده است را نشناسند، و اطاعتش را واجب‌ ندانند، و اعمال و عبادتهايشان مستند به امر امام و اطاعت از امام زنده نباشد، اعمال و عبادات آنان سودي نخواهد داشت. و اگر در اين حالت بميرند، به مرگ جاهليّت مرده‌اند7.
بنا بر اين، پيروي از امام منصوب از سوي خداوند، يگانه راه پيروي از خدا بوده، و پذيرفتن ولايت چنين امامي، تنها راه پذيرفتن ولايت خداست. به همين دليل خداوند متعال، امام را معصوم آفريده، و او را به تمام فضايل آراسته و از تمام رذايل، پاكيزه فرموده، و او را گنجينة علم و حكمت، و خزانه‌دار وحي و معدن اسرار خويش قرار داده است.
امام عليه‌السلام همچون پيامبر‌ صلي‌الله عليه و آله، عمود دين است8. به‌وجود او دين معنا پيدا مي‌كند، و با اطاعت از او عبادت منعقد مي‌گردد9. و خداوند، امام را مجري احكام، مبيّن آيات، مفسّر قرآن و مدافع از حريم خويش قرار داده است. و آنچه گفتيم در برابر ناگفته‌ها قطره‌اي از درياست.
با چنين تعريفي از امام معصوم، كه براساس نصوص فراوان، امام را عمود و اصل دين معرّفي مي‌كند، و بدون اعتقاد به امام و فرمانبرداري از او، براي دين و عبادات ديني، هيچ ارزشي قائل نيست، و اينگونه عبادتي از احدي پذيرفته نبوده و هيچ سودي به حال كسي ندارد، هرگز نمي‌توان دين كامل، و اسلام بدون نقصي را به عنوان مجموعه‌اي از مقرّرات، تصوّر كرد كه از سوي خدا و پيامبرش ارائه شده باشد، و امام و امامت، در آن مطرح نبوده و نقش محوري و اساسي نداشته باشد. اگر دين، مجموعه‌اي از مقرّرات باشد، امام و امامت هم طبق احاديث و روايات فراوان، كه برخي از آنها گذشت، عمود، اساس و محور اين مقرّرات است. و بدون امام، پايبندي به اين مقرّرات، نه مورد پذيرش خداست، و نه سودي دارد، و نه اجرائي و کاربردي است. و در يك كلام: دين بدون امام، مجموعه‌مقرّراتي ناقص و بي محور و اساس، غير قابل پذيرش خداوند، ناموفق و غير قابل اجراست، كه اگر [به فرض محال] به مرحلة عمل هم درآيد و اجرايي شود، در آستان الهي، از هيچ ارزشي برخوردار نيست. به همين جهت است كه خداوند، كمال دين خود و اظهار رضايت خود از اسلام به عنوان دين را، تنها پس از معرّفي عمومي و رسمي اميرالمؤمنين عليه‌السلام به عنوان عمود دين و امام مسلمين، در غدير خم، اعلام مي‌كند و مي‌فرمايد: «الْيومَ اَكْمَلْتُ لَكُم دينَكم و اتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعمَتي، و رضيتُ لَكُمُ الاسلامَ ديناً». و تا پيش از آن، نه تنها رضايتي از سوي خدا، به "دين‌بودن" اسلام بدون امام، اظهار نشده، بلكه خداوند، تمام تلاشها و كارهاي پيامبر را، بي‌فايده تلقّي مي‌كند و مي‌فرمايد: «... وَ انْ لم‌تفعلْ، فما بلّغْتَ رسالتَه...». و اعلام كمال دين اسلام از سوي خداي متعال، زماني بود كه اميرالمؤمنين عليه‌السلام به عنوان ركن و عمود آن، و به عنوان شرط صحّت وكمال تك‌تك اعمال آن، معرّفي شد. و از آن پس، انجام همين مجموعه مقرّرات، بدون اعتقاد به ولايت آن حضرت، نه تنها ناقص، بلكه بر اساس رواياتي كه گذشت، بي‌فايده، و انجام و ترك، و وجود و عدمشان مساوي بوده، و در انجام آنها، هيچ سعادتي وجود ندارد.
بنا بر اين، نسبت امام معصوم با دين خدا، نسبت جزء و كلّ، و يا به تعبيري، نسبت اصل (ستون و بدنه) و فرع (شاخه و برگ) است. و اين نکته بديهي است که با وجود تنة دين است، که شاخ و برگهاي دين هم زنده‌اند. ولي اگر تنه را جدا كنيم، شاخ و برگي نخواهد ماند. و با وجود عمود و ستون دين است، که ساختمان دين پا پرجاست. و اگر ستون و عمود را برداريم، ساختماني باقي نخواهد ماند.
پس، امام معصوم، و اعتقاد به او، و رفتن در كادر اطاعت از او، جزء دين، اصل دين، و اساس دين، و شرط صحت همة اعمال ديني‌ است. نه عضوي خارج و لازم دين و متلبّس به دين.

بيان ديگر:

هر انساني براي جلب رضاي خدا و پاداش روز جزا، بايد به سه محور اساسي سربسپارد. كه هر يك از اين سه محور، داراي ويژگي و آثار مربوط به خود مي‌باشد. و دين، در واقع مجموع اين سه محور است. و تن دادن به دين تن دادن به اين سه محور است با همة لوازم آن.
محور اول، توحيد. هر فردي بايد خداي يگانه را بپذيرد و به يگانگي او شهادت بدهد. با پذيرش و شهادت به يگانگي خدا، خونش محترم مي‌شود.
محور دوم، رسالت. هر فردي بايد رسالت پيامبر اكرم حضرت محمد صلي‌الله عليه و آله را بپذيرد و به نبوت او شهادت دهد. پس از پذيرش و شهادت به يگانگي خدا و رسالت پيامبر، علاوه بر اينكه خونش محترم خواهد بود، از نجاست درآمده و پاك و طاهر نيز مي‌گردد. و احكام ديگري نيز شاملش مي‌شود.
محور سوم، ولايت. هر فردي بايد ولايت اميرالمؤمنين علي عليه‌السلام و اولاد معصومين او عليهم‌السلام را پذيرفته و به امر و نهي آنان سربسپارد. با اين پذيرش، و سرسپردن به امر و نهي آنان، مؤمن به حساب آمده، رضايت خدا را جلب كرده، و پاداش الهي در انتظار اوست.
اگر چنين است، پس ديني كه خداوند به آن رضايت دارد، مجموعه‌اي از اين سه محور است كه با عدم پذيرش هريك، شخص، از دين خارج و يا دينش ناقص است. اگرچه برخي احكام نيز در حق او جاري است. تا قبل از اعلام ولايت اميرالمؤمنين و اولاد معصوم او عليهم‌السلام همة مردم موظف بودند دو محور اول را بپذيرند ولي پس از اعلام ولايت آن بزرگواران، و كمال دين، هر فردي براي اينكه دينش كامل باشد، و اعمالش پذيرفته شود، بايد به ولايت آن حضرات تن دهد. زيرا خداوند ولايت علي و اولادش عليهم‌السلام را كمال دين قرار داده، و اعمالي را مي‌پذيرد كه مستند به امر اين اولياي الهي باشد. بنا بر اين، چارچوب دين، پس از آن‌كه فقط دو محور بود، به حكم خداي متعال به سه محور تبديل شد و محور سوم، كمال دين معرّفي شد.
پرسشي كه در اينجا مطرح است اين است كه:
با چنين نسبتي كه امام معصوم، با دين خدا دارد، آيا مي‌توان گفت: امام، خود را فداي دين، يعني فداي آن مقرّرات كرد؟ و يا مي‌توان چنين پنداشت كه امام به خاطر حفظ آن مقرّراتي كه ما آنها را دين مي‌خوانيم، سكوت اختيار كرد؟ و يا مي‌توان گفت: سومين محور كه كمال دين به اوست، خود را فداي دو محور ديگر كرد؟
اگر آن مقرّرات، بدون امام معصومِ منصوب از سوي خداي متعال، در آستان الهي، فاقد ارزشند، و اگر [طبق روايات رسيده و معتبر] شخصي هزار سال آن مجموعه قوانين را بدون اعتقاد به امام معصوم و بدون اطاعت از او به كار ببندد، برايش هيچ سودي نخواهد داشت، و اگر [طبق روايات فراوان] دشمن علي، نماز خواندنش مانند زنا كردن اوست، چگونه مي‌توان گفت: امام معصوم، خود را فداي يك سري مقرّراتي كرده است كه بدون خودش نزد خداوند هيچ ارزشي ندارد؟! و چگونه مي‌توان گفت: ستون و عمود دين، خود را فداي فروع آن كرده است، تا آن فروع، باقي بماند؟! و چگونه مي‌توان گفت: تنة درخت، خود را فاني كرد و از بين برد، تا شاخ و برگهايش زنده و پايدار بمانند؟! مگر بدون وجود اصل و عمود، فرعي هم باقي مي‌ماند؟ و يا بدون وجود تنه، شاخه‌اي باقي خواهد ماند؟!
آيا مي‌توان گفت: ركن و اصل و اساس دين، فداي ساير مقرّراتش شد، تا مقرّراتي بدون اساس، باقي بمانند؟
و يا مي‌توان گفت: به خاطر حفظ فروعي كه بدون اصل، ارزشي نداشته و پايدار نخواهند ماند، و اجرائي هم نخواهند بود، اصل دين يعني امام، سكوت اختيار كرد؟
مگر بدون وجود امام كه اصل دين است، ديني هم باقي خواهد ماند؟ مگر با فرو ريختن اصل، فرعي هم پايدار خواهد ماند؟ هرگز!
با فاني شدن اصل، فرع از بين خواهد رفت. و با از بين رفتن عمود، ساختمان، فرو ريخته و منهدم خواهد شد. و با بريدن تنة درخت، شاخ و برگها نيز خشک خواهند شد. و با فناي امام معصوم كه اصل و اساس و تنه و عمود دين است، دين منهدم خواهد گشت و ديني باقي نخواهد ماند.
پس فدا شدن امام در راه مقرّراتي به نام دين، عقلاً و شرعاً محال است. و از اين روست كه در زيارت ناحية مقدّسه مي‌خوانيم:

«... لقد قتلوا بقتلك الاسلام. و عطّلوا الصّلاة و الصّيام. و نقضوا السّنن و الأحكام. و هدموا قواعد الايمان. و حرّفوا آيات القرآن. و هلجموا في البغي و العدوان... عاد كتابُ الله عزّ و جل مهجورا... فُقِدَ بفقدك التّكبير و التّهليل، والتّحريم و التّحليل، والتّنزيل والتّأويل، وظهر بعدك التّغيير و التبديل و الالحاد و التعطيل... ـ همانا با كشتن تو اسلام را كشتند. و نماز و روزه را تعطيل كردند. و سنّتها و احكام را نقض نمودند. و ستونهاي ايمان را منهدم ساختند. و آيات قرآن را تحريف كردند. و به راحتي و سرعت، به سوي طغيان و ظلم، تاختند... كتاب خدا دوباره متروك شد... با نبود تو، تكبير و لا اله الاّ الله و حلال و حرام و تنزيل و تأويل قرآن از بين رفت. و پس از تو تغيير و تبديل در دين، و نيز الحاد و تعطيلي [دين] ظاهر شد10 ».

امام عليه‌السلام اين فرمايشات را در رابطه با برهه‌اي از زمان مي‌فرمايد كه مساجد مسلمانها شلوغ، قاريان قرآن بي حدّ و مرز، نمازگزار و روزه‌دار فراوان، و حاجي و شب‌زنده دار، با پيشانيهاي پينه بسته، به وفور وجود داشتند. و همة مردم مسلمان، به ظاهر تابع همان مقرّراتي بودند كه دين محمّد‌ صلي‌الله عليه و آله خوانده مي‌شد. ولي امام عليه‌السلام در اين کلام، چنين تابعيّتي بدون امام را، كفر، و تعطيلي دين محمّد‌ صلي‌الله عليه و آله مي‌داند.
و به همين جهت، در زمان خانه‌نشيني امام، و پس از شهادت او، حتّي مقرّرات ديني براي احدي باقي نمي‌ماند مگر براي آنان كه تحت پيمان و مودّت و محبّت و اطاعت از امامي زنده باشند. و در ميان غير ايشان، از اسلام جز اسمي و از قرآن جز رسمي، رايج نيست. و اگر هم مقرّرات را مو به مو اجرا کنند، در نزد پروردگار، به عنوان مقرّرات ديني، هيچ ارزشي نداشته و به عنوان دين، به رسميّت شناخته نشده، و خداوند، به عنوان اسلام به چنين ديني راضي نيست. و تمام گروندگان آن، اگر به ولايت امام عليه‌السلام تن ندهند، در آتش خشم و قهر و غضب الهي خواهند سوخت.
و از همين روست که وقتي در حديث قدسي سلسلة الذّهب، خداي متعال مي‌فرمايد: «کلمة لااله الاّ الله حصني، فمن دخل حصني، امن من عذابي ـ كلمة "لااله الاّ الله" دژ استوار من است. و هركس در دژ من وارد شود، از عذاب من در امان است»، مولايمان عليّ‌بن موسي‌الرّضا عليه‌السلام پس از خواندن اين حديث بر مردم، مي‌فرمايد: «بشروطها و انا من شروطها ـ ايمن بودن دژ "لااله الاّ الله" شروطي دارد كه من يكي از آن شروطم11 ».
و اين است نسبت امام معصوم با دين ارسالي از سوي خداوند. و جز اين، هر نوع سخني، ناسفته بوده، و مبتني بر حدس و گمان و يا خداي ناکرده مغرضانه است.

2ـ كافي، ج1، ص198 تا200، ح1: كنّا مع الرّضا عليه‌السلام... قال:... انّ الامامة خلافة‌‌الله و خلافة‌‌الرّسول صلي‌الله عليه و آله... .

3ـ قرآن كريم، سورة احزاب، آية33: "انما يريد الله ليذهب عنكم الرّجس اهل البيت و يطهّركم تطهيرا"؛ "كافي"، ج1، ص198 تا200، ح1: كنّا مع الرّضا عليه‌السلام: ...ثمّ قال: الامام المطهَّر من الذّنوب و المبرّا من العيوب... فهو معصوم؛ "تهذيب الاحكام"، ج6، ص27، ح53 : عن الصّادق‌عليهم‌السلام قال: اذا اردت زيارة‌ قبر أميرالمؤمنين عليه‌السلام... قل: ... صلّي الله علي روحك و بدنك طهر طاهر مطهّر، من طهرٍ طاهرٍ مطهّر...؛ "كافي"، ج1، ص389، ح8: قال الباقر عليه‌السلام: للإ مام عشر علامات: يولد مطهَّراً...؛ "كافي"، ج1، ص203، ح2: قال الصادق عليه‌السلام: انتجبه _الله_ لطهره،... يحفظه و يكلؤه بستره، مطرودا عنه حبائل ابليس و جنوده، ... مبرّا من العاهات و محجوباً عن الآفات، معصوماً عن الزّلات، مصوناً عن الفواحش كلّها...؛ "بصائر الدّرجات"، جزء1، باب22، ص70، ح8 : قال الباقر عليه‌السلام: قال رسول‌الله‌صلي‌الله عليه و آله: انّ في اهل‌بيتي من عترتي... طينتهم طينتي الطّاهرة... .

4ـ "كافي"، ج1، ص272: قال الباقر عليه‌السلام: انّ في الانبياء و الاوصياء خمسة ارواح: روح القدس و... انّ هذه الاربعة أرواح يصيبها الحدثان إلا روح القدس فإنّها لاتلهو ولا تلعب.

5ـ حديث منزلت : "كافي"، ج8، ص26 : قال رسول‌الله‌صلي‌الله عليه و آله: عليٌ منّي كهارون من موسي الاّ انّه لا نبيّ بعدي؛ "بصائر الدّرجات"، جزء1، باب22، ص70، ح8 : قال الباقر عليه‌السلام: قال رسول‌الله‌صلي‌الله عليه و آله: انّ في اهل بيتي من عترتي... يعطهم علمي و فهمي و حلمي و خلقي... . و... .

6ـ قرآن كريم، سورة‌نساء، آيه91 : من يطع الرّسول،‌ فقد اطاع الله؛ "كمال الدّين و تمام النعمة"، ص258: ... قال رسول‌الله‌صلي‌الله عليه و آله هؤلاء يا جابر خلفائي و أوصيائي و أولادي و عترتي، من أطاعهم فقد أطاعني و من عصاهم فقد عصاني...؛ "كافي"، ج1، ص270 : قال الصادق عليه‌السلام: نحن قوم معصومون، أمر الله بطاعتنا و نهي عن معصيتنا، نحن الحجّة‌ البالغة‌ علي من دون السّماء و فوق الارض؛ "بحارالأنوار"، ج26، ص256: قال الصّادق عليه‌السلام:... بنا يطاع الله و بنا يعصي. يا مفضّل‌، سبقت عزيمة من الله أنه لايتقبّل من أحد الاّ بنا، ولا يعذّب أحداً الاّ بنا؛ "كافي"، ج1، ص177، و "اختصاص شيخ مفيد"، ص269: عن الصّادق  عليه‌السلام قال: إنّ الحجّة لا تقوم لله علی خلقه إلاّ بإمام حيّ يعرف.

7ـ "كافي"، ج1، ص372 : قال الباقر عليه‌السلام: من مات و ليس له امام، فميتته ميتةٌ جاهليّه؛ و ص 376 : قال الصّادق عليه‌السلام : قال رسول‌الله‌صلي‌الله عليه و آله : من مات و ليس عليه امام، مات ميتةً جاهلية؛ "اختصاص شيخ مفيد"، ص269: عن أبي‌الجارود قال : سمعت أبا‌عبد الله عليه‌السلام يقول : من مات و‌ليس عليه إمام حيّ ظاهر مات ميتةً جاهلية، قال: قلت: إمام حيّ جعلت فداك؟ قال: إمام‌حيّ.

8ـ "محاسن برقي"، ص286: عن زرارة، عن أبي‌عبدالله  عليه‌السلام قال: "بُنِيَ الاسلام عليٰ خمسة أشياءٍ: علَي الصّلوة، والزكوة، والحجّ، والصّوم، والولاية. قال زرارة: فأيّ ذلك أفضل؟ فقال: الولاية أفضلهنّ، لانّها مفتاحهنّ، والوالي هو الدّليل عليهنّ؛ "كافي"، ج1، ص294: عبدالحميدبن ابي‌الدّيلم عن ابي عبدالله  عليه‌السلام قال: ... قال رسول الله‌صلي‌الله عليه و آله: عليّ عمود الدّين... .

9ـ "محاسن"، ج1، ص90: عن معلّي‌بن خنيس، قال: قال أبوعبدالله  عليه‌السلام: يا معلّى لو أنّ عبدا عبدالله مأة عام ما بين الرّكن والمقام يصوم النّهار و يقوم اللّيل حتّى يسقط حاجباه على عينيه وتلتقي تراقيه هرماً، جاهلاً لحقّنا لم‌يكن له ثواب؛ "كفاية الأثر"، ص85 :... فقال له عليّ‌بن ابي‌طالب عليه‌السلام : بأبي انت وأمي يا رسول الله من هؤلاء الّذين ذكرتهم ؟ قال : يا علي أسامي الاوصياء من بعدك والعترة الطّاهرة والذرّية المباركة. ثمّ قال : والذي نفس محمّد بيده لو أنّ رجلاً عبد الله ألف عام ثمّ ألف عام ما بين الرّكن والمقام ثمّ أتي جاحداً بولايتهم لاكبّه الله في النّار كائناً ما كان.

10ـ "المزار الكبير"، ص505 ؛ "بحار الانوار"، ج 98، ص 322.

11ـ "عيون اخبار الرّضا"، ج1، ص145.

2 ـ سقيفه، تبلور وحدت يا تفرقه ؟

ابتدا لازم است تفسيري از مفهوم وحدت و تفرقه داشته باشيم، و عامل وحدتي كه مطلوب خدا و پيامبر اوست، را بشناسيم؟ پس از آن خواهيم ديد كه: آيا سقيفه، تبلور وحدت است يا تفرقه؟ و آيا اميرالمؤمنين عليه‌السلام در بلواي سقيفه، با غاصبان حقّ الهي خويش، نقش اتّحاد را ايفا نمود يا نقش تفرقه را؟
مفهومي كه از وحدت، در بين اكثر بلكه همة صاحب‌نظران و نويسندگان مطرح شده است، عبارت است از هم‌داستان شدن بر يك مقصد. آن مقصد اگر انجام عملي باشد، متّفق شدن بر آن عمل، اتّحاد است. و اگر حكومت باشد، اتّفاق بر يك حاكم، اتّحاداست. اگرچه آن حاكم باطل بوده و مورد قبول همه نباشد. و... . و تفرقه در اين تعريف، عبارت است از عدم اتّفاق بر آن مقصد يا حاكم يا موضوع.
در بارة اتّحادِ ميان مسلمانان، مفهومي كه از وحدت ارائه شده و براي آن، تبليغات فراوان صورت گرفته و مي‌گيرد، عبارت است از: همداستان شدن و فراهم آمدن تمام فرَق و گروههاي اسلامي، در پيروي از يک قدر مشترك، و يك اصل مورد پذيرش همة گروهها و فرقه‌ها. اگرچه در مراحل بعدي، از حيث اعتقادي، اختلافاتي هم موجود باشد. و در اين بينش، از بين همة قدر مشترکها، قرعة فال، به نام قرآن افتاده است. طرفداران اين اتّحاد مي‌گويند: ‌خداي ما يكي‌است، پيامبر ما هم يكي، و كتاب آسماني كه همة ما موظّف به اجراي فرامين آن هستيم، نيز يكي است. مازاد بر اينها، كه منشأ اختلاف است، قابل اغماض و چشم‌پوشي است!
دليلي كه براي چنين مفهومي از وحدت، به آن تمسّك شده است، آية شريفة «واعتصموا بحبل‌الله جميعاً ولاتفرقوا» مي‌باشد. زيرا «حبل الله» به معني قرآن تفسير شده است.
در پي چنين برداشتي از مفهوم وحدت، تبعيّت و اطاعت تمام فرقه‌هاي اسلامي، از شخصي به ظاهر مسلمان، مانند رئيس حكومتي كه با قدرت يك فرقه بر سر كار آمده، نيز از مصاديق وحدت شمرده شده است. و سر باز زدن از اين اطاعت، از مصاديق تفرقه معرّفي گشته است. صرفاً به اين دليل، كه شخص حاكم، علاوه بر اينكه خدا و پيامبرش، با خدا و پيامبر ساير فرق، يكي است، كتاب آسماني او كه در امور ديني و دنيوي، موظّف است به آن عمل كند، نيز با كتاب آسماني ساير فرق، يكي است.
گروه زيادي از نويسندگان هم، بر پاية همين مفهوم از وحدت، بيعت و سكوت اميرالمؤمنين عليه‌السلام را در مقابل بانيان و فاتحان سقيفه، مصداقي از مصاديق وحدت شمرده، و آن را الگويي براي جهان اسلام، و حتّي دليلي بر مشروعيّت حكومت حاكمان سقيفه دانسته‌اند!
و پيروان سقيفه نيز بر همين مبنا، هركس را كه به هر شيوه، [چه با ظلم و زور و چه با عدل و عدالت] حكومت را به دست بگيرد، اگرچه فاسق و فاجر باشد، او را رسماً ملقّب به لقب خليفه، خليفة پيامبر، اميرالمؤمنين، امام، و اولو الأمر مي‌نمايند. و اگرچه جائر و ظالم باشد، تبعيّت از او را بر تمام مسلمانان واجب مي‌شمارند1. زيرا اگر دائرة حكومت و خلافت و امارت و امامت را به اين مقدار باز نكنند، بانيان سقيفه و غاصبان پس از آنان، هرگز در آن محدوده، جاي نخواهند گرفت.

دين اسلام مانند ساير اديان، داراي چارچوب و حصار و محدوده‌اي است. بر اساس روايات فراوان، كمال اين حصار، زماني محقّق شد كه خداي متعال، پس از اعلام ولايت اميرالمؤمنين علي عليه‌السلام اين آيه را بر پيامبرش نازل فرمود كه: «اليومَ اكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ و اتمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي و رضيتُ لَكَمُ الاسْلامَ ديناً ـ امروز دين شما را برايتان كامل كردم، و نعمت خود را بر شما تمام نمودم، و به اسلام به عنوان دين، راضي شدم». خروج از اين محدوده، خروج از دين خداست. وارد نمودن قانون و يا شخص و يا حكمي در اين محدوده و چارچوب، مخالفت با امر خدا، و بدعت و تشريع و حرام است. و اكتفا كردن به بخشي از اين محدودة معيّن، و نپذيرفتن تمام آن، و سر باز زدن از بخشهايي از آن، تمرّد و نافرماني خداي متعال و پيامبر اوست.
كمال دين انسانها، با پذيرش همان مكمّلي صورت مي‌گيرد كه خداوند مقرّر فرموده است. در غير اين صورت، يعني در صورتي‌که تمام محتواي اين حصار را بپذيريم و تنها بخشي از آن را رها سازيم، متمرّد و عصيانگريم. و جزاي تمرّد و عصيان، عذاب دردناك الهي است. و با توجّه به آنچه كه در بحث «نسبت امام با دين» گفته شد، نپذيرفتن اين بخش از دين، و سرباز زدن از اطاعت امام منصوب از سوي خداي متعال، به معني تمرّد و عصيان در مقابل خدا و پيامبر اوست. نه تنها تمرّد و عصيان است، كه با ردّ اين اصل از اصول دين، و تمرّد از اين اصل، تمام پذيرفته‌ها و اعمال و عبادتها نيز چون خاكستري بر باد است.
رضايت دادن و معتقد شدن به وحدتي که با حذف و يا ناديده گرفتن سوّمين سطح دين از دايرة اعتقادي، همراه است، به معني رضايت به تنقيص در دين، و رضايت به تمرّد در مقابل خداي متعال و پيامبر اوست. و چه كسي مي‌تواند به چنين چيزي راضي باشد؟ پيامبر كه جز به وحي حركت نمي‌كند و سخن نمي‌گويد؟ يا امام معصوم كه جز بر دين خدا و  رضاي او قدم بر نمي‌دارد؟ بديهي است كه براي تجويز شرعي و رضايت به چنين وحدتي، بايد امامت را از محدودة دين حذف كرده، سالها رسالت پيامبر، و تأكيدات آن حضرت در طول عمر مبارك خويش بر ولايت اميرالمؤمنين و فرزندان پاك او‌‌ عليهم‌السلام ، و حادثة عظيم غدير خم كه گوش تاريخ را كر نموده است، ناديده گرفته و خداي متعال را نيز به اين امر راضي بدانيم! و آيا اميرالمؤمنين علي عليه‌السلام به حفظ چنين وحدتي، كه به معني رضايت به تنقيص در دين، و رضايت به تمرّد از خدا و پيامبر است، اقدام نمود و راضي بود؟ و آيا سكوت او به خاطر حفظ چنين وحدتي بود، كه باعث پذيرش و رضايت به تنقيص در دين خدا، و ارائة ديني ناقص است كه خدا به چنين ديني راضي نبوده و مبغوض خداست؟ حاشا و كلاّ! علي عليه‌السلام که خود جزء دين است، نگهبان همين ديني است که خودش نيز جزء آن است. پس او نگهبان خويش نيز هست. و هرگز راضي نيست که با حذف خويش از دايرة دين، در دين خدا و پيامبر، نقصي ايجاد کند.
اين، نماي وحدت از بُعد اعتقادي است. از بعد عملي نيز همين‌گونه است. زيرا ياري طلبيدن امام از مهاجر و انصار، و چهار شب به درِ خانة تك‌تك آنان رفتن و اتمام حجّت نمودن، و اختلافات فيزيكي و خفقانهايي كه در زمان حاكمان پس از پيامبر، عليه شيعيان اميرالمؤمنين عليه‌السلام صورت مي‌گرفت از يك سو، و جنگهاي جمل و صفين و نهروان از سوي ديگر، گواه صادقي بر نبودن وحدت مورد بحث بين اميرالمؤمنين عليه‌السلام و گروههاي مقابل آن حضرت است. در نتيجه بايد گفت، اين وحدت، همانگونه كه در مرحلة اعتقادي دچار خدشه است، در مرحلة كاربردي و عملي نيز امري موهوم و خيالي بوده، و هرگز اتّفاق نيفتاده و نخواهد افتاد. و يكي از ادلّة محقّق نشدنش، عدم جواز اعتقادي و شرعي و ديني آن، در مذاهب منتسب به اسلام و مرامهاي مختلف است. و اگر در مشي اعتقادي فرقه‌هاي مختلف، جوازي براي اين وحدت بود، حدّ اقل براي مدّتي هرچند اندك، چنين چيزي بدون خونريزي و خفقان و اجبار، اتّفاق مي‌افتاد. در حالي‌كه هيچ فرقه‌اي در شرع و مرام خود، راضي نبوده و نيست كه بخشي از مرام و مسلكش را [كه به خدا مستند مي‌داند] ناديده گرفته، و وحدت با فرقة متخاصم را جايگزين آن كند. مگر اينكه اين فرقه، خودش از فراميني كه آن‌ها را فرمان خدا مي‌داند، در پذيرش تمام دين او، تمرّد كرده و مرتد شود، و يا به تمرّد ديگران راضي باشد و از قيد تماميّت دين خويش بگذرد.
و اگر چنين وحدتي مورد رضاي خداي متعال بود، اميرالمؤمنين‌ عليه‌السلام اوّلين كسي بود كه قيد كمال دين را مي‌زد و بدون اجبار و اکراه، با ابوبكر بيعت مي‌كرد. و اگر اين وحدت، مطلوب خداوند بود، اميرالمؤمنين زن و فرزند خود را چهار شب، براي اتمام حجّت، درِ خانة مهاجر و انصار نمي‌برد تا بيعت‌هاي مكرر آنان و مخصوصاً بيعت غدير و تأكيدات پيامبر اكرم‌ صلي‌الله عليه و آله را به آنان گوشزد كرده و ايشان را براي نصرت دين خدا و احقاق حقّ الهي خويش [که حياتش حيات دين است] و جنگ با غاصبان خلافت، فرا بخواند. و اگر اين وحدت، مطلوب خدا بود، خانة علي و زهرا ‌عليهماالسلام كه خانة وحي بود به آتش كشيده نمي‌شد، و همسر علي كه نازدانة پيامبر خدا بود، مجروح و مضروب نمي‌شد، و محسنش به قتل نمي‌رسيد، و اميرالمؤمنين عليه‌السلام كشان‌كشان، براي بيعت به مسجد برده نمي‌شد، و بيست و پنج سال سكوتش را، به خار در چشم و استخوان در گلو تعبير نمي‌كرد. چون او در اطاعت امر خدا و انجام مطلوب خدا بر هركسي پيشقدم بوده، و مشقّت در راه طاعت خداي متعال، براي او از هر شهدي شيرين‌تر است. و چنين مشقّتي برايش خوشايندتر از آن است که آن را به خار در چشم و استخوان در گلو تعبير کند.
شگفتا! آيا ممكن است كه خداوند به صِرف وجود يك اصل مشترك، براي حفظ وحدت مؤمنان با منافقان، دين منافقان را بپذيرد و دست از دين كامل و مورد نظر خودش که سالها به خاطرش پيامبر و کتاب فرستاده، بردارد؟ آيا ممكن است كه خداوند به خاطر حفظ وحدت مؤمنان و پيروان حضرت موسي عليه‌السلام با فرعون، از دين موسي كه دين مطلوب و مورد نظر اوست، دست بشويد؟ آيا ممكن است به خاطر يهودياني كه نمي‌خواهند دين مسيح را بپذيرند، خداوند از دين مسيح چشم بپوشد؟ و يا به خاطر مسيحيان، از دين اسلام چشم بپوشد؟ چنين چيزي هرگز ممكن نيست. كه اگر بود، اين همه جنگ و خونريزي، و جهاد و مبارزه در تاريخ انبيا وجود نداشت. چگونه است كه خداوند چنين وحدتي را روا نمي‌داند، امّا پيامبر او كه خليفة خدا روي زمين است، و موظف است كار خدايي كند، بايد روا بداند؟ چگونه است كه پيامبرِ او، روا ندانسته و نمي‌داند، ولي امام معصوم كه خليفة بر حق پيامبر خداست، بايد روا بداند؟ و چگونه معقول است حاكماني كه بر مسند پيامبر تكيه زدند، ريسمان وحدت مورد نظر خدارا ناديده گرفته و به تفرقه روي آورند، امّا خليفة برحق پيامبر، به وحدت مبغوض خدا كه هرآينه عين تفرقه بوده و تمرّد مسلّم از دينِ كاملِ امضا شدة خداست، رضايت دهد؟!
از مختصري كه گذشت روشن شد كه وحدت مورد بحث، وحدتي محكوم و موهوم و غير شرعي بوده و مطلوب خداوند متعال نيست. و خداوند، به اين نوع وحدت، امر نفرموده است. و آنچه مطلوب خدا نيست، از ساحت قدس اميرالمؤمنين عليه‌السلام به‌دور است. و نسبت چنين وحدتي به آن حضرت، عوامفريبي و دروغي بيش نيست. و چنين وحدتي تا كنون اتّفاق نيفتاده، و پس از اين، حتّي در بين فرقه‌ها هم اتّفاق نخواهد افتاد. مگر با دست برداشتن همة فرقه‌ها از مسلّمات ديني باطل خويش، و يا دست برداشتن يك فرقه از همة مسلّمات ديني حَقّة خود، و قبول و ارائة ديني ناقص به عنوان دين خدا. كه البتّه در مرحلة عمل، هيچ‌يك از اين فِرَق به چنين اغماضي كه با شرع و دينشان منافات دارد، تن نخواهند داد. و امام كه در منطق ما عين دين و حافظ دين خداست، به طريق اولي به چنين امري تن نخواهد داد، و در دين خدا كوچكترين نقصي ايجاد نخواهد كرد، و كوچكترين تنقيصي را از سوي ديگران، به عنوان دين خدا، نخواهد پذيرفت. و وقتي اين تنقيص، ناديده گرفتن امر مهمّي چون امر امامت و ولايت الهيّه باشد، كه عمود دين و اصل دين و كمال دين است، و بدون آن، ديني باقي نخواهد ماند، و خداوند به دينِ همراه با امام، به عنوان دين اسلام راضي شده است نه دين بدون امام، هرگز امام به چنين ثلمه و تنقيصي تن نخواهد داد. خواه با كشته شدنش اين نقص و ثلمه در دين ايجاد شود، و يا در زمان حيات او، با زير بار وحدت رفتن و از اصل اساسي دين چشم پوشيدن، چنين نقصي در دين پديد آيد.
آري، در يک کشور، پيروان تمام اديان و فرقه هاي مختلف از هر دين، اعمّ از مسلمان با همة فرقه‌هايش، و مسيحي با همة گروههايش، و يهودي و زرتشتي و... با همة گرايشهايشان، و با همة اختلافاتي که در تمام مباني ديني دارند، و هرگز نمي‌توانند بر يک قدر مشترک ديني، وحدت داشته باشند، نيازمند يک وحدت ملّي هستند تا کيان و کشورشان را از دست دشمن در امان نگه دارند. و اين وحدت ملّي با تبعيّت از يک حکم از احکام شرعي هر ديني ممکن است اتّفاق بيفتد. و آن حکم اينکه در تمام اديان الهي، و مذاهب وابسته، و حتّي اديان غير الهي، دفاع از کيان و کشور، ضروري و واجب است. و هرکس موظّف است در مقابل دشمن، از کيان خويش دفاع کرده و آن را حفظ کند، و براي پيشبرد آن تلاش نمايد. اگر چنين وحدتي اتّفاق افتاد، نشانة تبعيّت پيروان اديان، از حکم دين خودشان است. و ربطي به قدر مشترک ديني و اتّحاد بر سر يک قدر مشترک، ندارد.
و در بخشي از سخنان نويسندگان، آن وحدتي که به اميرالمؤمنين عليه‌السلام نسبت داده شده است، چنين وحدتي است. يعني وحدت ملّي. آنان گفته‌اند: چون پس از پيامبر، همه مردم مرتد شدند و مسلمانان و بلاد اسلامي، در خطر تهاجم کفّار و منافقان قرار گرفتند، اميرالمؤمنين با ابوبکر بيعت کرد تا اسلام و مسلمين را از شرّ حملات کفّار نجات دهد! که در اين باره در بحثهاي آتي سخن خواهيم گفت.
امّا غير از وحدت ملّي که در تمام اديان، برايش احکامي ذکر شده است، بايد ببينيم آن وحدت ديني كه مطلوب خداوند و مورد رضاي اوست، و خداوند، ما را به داشتن آن، موظّف نموده است، چيست، و قدر مشترك و مورد اتّحاد اين وحدت، كدام است؟
بر خلاف وحدتي كه وصفش گذشت، و رضايت به آن، رضايت به تمرّد و عصيان امر خدا، و تنقيص، و رضايت به تنقيص در دين خداست، وحدتي كه مطلوب خداي متعال است، وحدتي است كه با عدم پذيرش آن، عذاب دردناك الهي در انتظار ماست. وحدتي است كه اگر مؤمن باشيم، خودبخود حاصل شده و به آن تن خواهيم داد و اگر تن ندهيم، دليل بر آن است كه از ايمان خارجيم. و مردمي كه پس از رحلت پيامبر خدا صلي‌الله عليه و آله مرتد شدند، دليل ارتدادشان اين بود كه فرمان خدا را زير پا گذاشتند، و به ريسمان محكم الهي، و عروة الوثقاي خداي متعال، و كيمياي وحدتي كه از سوي خدا به آنان معرّفي شده بود پشت كردند، و به سست‌ترين ريسمانهاي دست‌ساز خويش چنگ زدند.
از اين رو پيامبر اکرم صلي‌الله عليه و آله مي‌فرمايد:

«لاتضادّوا بعليّ احداً فتَکفروا. و لاتفضّلوا عليه احداً فترتدّوا3»

«کسي را در مقابل علي عليه‌السلام قرار ندهيد که کافر مي‌شويد. و کسي را از او برتر ندانيد که مرتد مي‌شويد».
دليل ارتدادشان اين بود كه از حقّي كه خداي متعال، او را حق خوانده بود، متفرّق شدند و بر باطلي متّحد شدند كه خداوند از آن نهي كرده بود و ايشان را به سوي جهنّم مي‌برد. وحدتي كه مورد رضاي خداست، وحدت خلايق بر راه حقّي است كه از سوي خدا معرّفي شده باشد، اگرچه متّحدانش اندک باشند. در غير اين صورت اگر همة مردم بر يك امر متّحد شوند، باز هم جدايي و تفرّق و تشتت از راه خدا، و پيمودن راه دوزخ است. آنجا كه گرد آمدن بر گرد حقِّ اعلام شده از سوي خداست، اتّحاد و اعتصام به «حبل الله» است. و آنجا كه گرد آمدن بر باطلي مردود است، آنجا تفرقه از دين خدا و جدايي از راه خداست، اگرچه گردآيندگانش بسيار باشند.

به دو روايت توجّه کنيد: