۰

مسجد ذوقبلتین

رسول خدا صلي الله عليه وآله ‏در خانة أم‏بُشر و میان نماز و در حالی که چند تن از یارانشان به ايشان اقتدا كرده بودند، مأمور شد تا قبله را تغيير دهد. هنگامي كه آن حضرت به «مسجدالحرام» رو نمود، آن چند نفر متوجه شدند كه وحي نازل شده است، پس دور زدند و پشت سر آن حضرت نماز را ادامه دادند. ...
کد خبر: ۱۶۴۵۳
۱۲:۳۷ - ۲۵ اسفند ۱۳۸۸
به گزارش«شیعه نیوز»به نقل از حج:
در این باره به شناخت کسانی می پردازیم که به مسلمانان به جهت قبله مشترک طعنه مي‏زدند.
 آيا يهوديان يا مشركان بودند و يا اينكه از منافقان بودند؟
 در اين باره ابن عباس وگروهی گفته ‏اند كه يهوديان بودند.
 «حسن» معتقد است: آنان مشركان عرب بودند، که وقتی رسول اللَّه‏ «صلي الله عليه وآله» دستور تغيير قبله را ابلاغ فرمودند، گفتند: «يا محمد! رغبت عن قبلة آبائك، ثم رجعت إليها، فلترجعنَّ إلي‏ دينهم.
 «سدي» مي‏گويد: آنان منافقان بودند که به منظور استهزای دين اسلام اين حرف را مي‏زدند.
 علت اين گونه گفتارها چه بود؟
 در اين باره نيزمیان مفسران اختلاف است.
 برخی مانند ابن عباس مي‏گويند: إنهم قالوا ذلك علي‏ وجه الإنكار للنسخ؛ آنان چون منكر نسخ بودند، به اين گونه اتهامات دامن زدند.
 برخی ديگر مي‏گويند: للامتحان.
گروهی هم گفته¬اند: إنما قاله مشركوا العرب ليوهّموا أن الحقّ ما همّ عليه؛ از آنجا که مشركان عرب خيال مي‏كردند حق با آنان است، به گفتن اين گونه مطالب مي‏پرداختند.
 5. زمان، مكان و كيفيت تغيير قبله ‏
 اين محور را که يكي از دقيق‏ترين موارد بحث است، در قسمت پایانی بحث خود قرار داديم تا محورهاي قبلي به مثابه مقدّمه باشد.
 باید گفت دانشمندان و مفسران اسلامي پیرامون زمان، مكان و كيفيت تغيير قبله اختلاف نظر دارند.
 الف: زمان تغيير قبله
روز دوشنبه 15 ماه رجب سال دوم هجرت
 بنابر اعتقاد بيشتر دانشمندان شيعی وسني و تأييد روايات، تغيير قبله از «بيت المقدس» به «كعبه» و «مسجدالحرام»، درسال دوم هجرت اتفاق افتاده است.
 پس در مورد سال اين واقعه، اختلافي وجود ندارد واختلاف فقط در ماه وروز وقوع اين حادثة مهم تاريخي است.
 مرحوم علامه مجلسي‏ دربحارالأنوار به نقل از مرحوم شيخ مفيدقدس سره مي‏گويد: حوّلت القبلة في النصف من رجب سنة اثنتين من الهجرة؛ قبله درروز 15 رجب سال دوم هجرت تغيير يافت.
 واقدي می¬نویسد: روز دوشنبه نيمة رجب سال دوم‏ هجرت وپس از هفده ماه، قبله تغيير يافت.
 بنابرنقل «براء» اين جريان شانزدهم يا هفدهم ماه رجب بوده است.
  در سيرة حلبي آمده است: تغيير قبله درنيمة ماه رجب سال دوم هجرت رخ داد... .
 «ابن هشام» از «ابن¬اسحاق» نقل مي‏کند: هفده ماه پس از تشريف¬فرمايي رسول خداصلي الله عليه وآله به مدينة منوره ودر ماه رجب، قبله تغيير يافت.
 «طبري» در تفسيرش از «ابن¬عباس» نقل مي‏كند:...قبله، در ماه رجب و با گذر هفده ماه از ورود رسول خداصلي الله عليه وآله به مدينه تغيير كرد... .
«كازروني يماني» به نقل از «محمد بن حبيب هاشمي» می¬نویسد: تغيير قبله در ظهر روز سه شنبه پانزده شعبان رخ داد.
«سدي» قائل است: تغيير قبله هجده ماه پس از هجرت اتفاق افتاد.
«شبلنجي» مي‏گويد: نيمة شعبان سال دوم هجرت، قبله به سوي كعبه تغيير يافت.
 در تاريخ يعقوبي آمده است: در شعبان و پس از پانزده ماه (بنا به گفتة بعضي يك سال ونيم) كه از تشريف فرمايي رسول خداصلي الله عليه وآله به مدينه گذشت، قبله به سوي «مسجد الحرام» تغيير كرد.
 در تاريخ طبري هم مي‏بينيم كه: قبله در نيمة شعبان تغيير كرد.
 اما حلبي می¬نویسد: به گفتة بعضي، قبله در ماه جمادي الآخر تغيير كرد.
 اين، نظرات دربارة تغيير قبله بود، ولي حق با مرحوم شيخ مفيدقدس سره، واقدي و.... است؛ زيرا رسول خداصلي الله عليه وآله در ماه ربيع الاول از مكه به مدينه وارد شد، مرحوم طبرسي در كتاب احتجاج از حضرت امام حسن عسكري‏عليه السلام نقل كرده است:
 
 قال الإمام أبو محمد العسكري‏عليه السلام: «لمّا كان رسول اللَّه ‏صلي الله عليه وآله بمكة، أمر اللَّه تعالي‏ أن يتوجّه نحو البيت المقدس في صلاته، ويجعل الكعبة بينه وبينها إذا أمكن، وإذا لم يتمكن استقبل البيت المقدس كيف كان، وكان رسول اللَّه‏صلي الله عليه وآله يفعل ذلك طول مقامه بها، ثلاث عشرة سنة، فلمّا كان بالمدينة، وكان متعبداً باستقبال بيت المقدس، استقبله وانحرف عن الكعبة، سبعة عشر شهراً أو ستة عشر شهراً. . . ».
 
 همچنين مرحوم طبرسي در مجمع البيان از ابن عباس نقل مي‏كند: «كانت الصلاة إلي‏ بيت المقدس بعد مقدم النبي ‏صلي الله عليه وآله المدينة سبعة عشر شهراً».
 ايشان از «براء بن عازب» نيز روايت كرده است: «صليت مع رسول‏اللَّه ‏صلي الله عليه وآله نحو بيت المقدس ستة عشر شهراً أو سبعة عشر شهراً، ثم صرفنا نحو الكعبة».
 ب. مكان تغيير قبله‏
 بي ترديد، واقعة تاريخي تغيير قبله در «مدينه» اتفاق افتاده، اما اخبار ونظريات، دربارة اینکه کدام قسمت مدینه، محل وقوع آن است، اختلاف دارند.
 آيا اين مهم در «مسجد النبي» رخ داد؟ آيا درخانة أمّ بشر در قبيلة «بني سلمه» واقع شد؟ يا قبله در جاي ديگري تغيير كرد؟
 تغيير قبله در «مسجد النبي» به دلايل زیر واقع نشده است:
1. اگر تغيير قبله در «مسجدالنبي» اتفاق ‏افتاده بود، مي‏بايست، جايگاه اين مهم، در مسجدالنبي معروف باشد، چنان كه مکان¬ها وآثار تاريخي فراواني را در آن مي‏شناسيم.
2. از صدر اسلام تا كنون، فقط يك مكان در مدينه به محل تغییر قبله معروف است، حال آنکه پس از جريان تغيير قبله در خانة «أمّ‏بشر»، نمازگزاران در دو جاي ديگر (مسجد قبا  و مسجد بني عبد الأشهل )كه خبر تغيير به آنها دير رسيده بود، يك نماز را به دو قبله (بيت المقدس و كعبه) گزاردند. پس حتماً «مسجد القبلتين» نسبت به دو مکان دیگر از خصوصيتی برخوردار بوده که چنین نام گرفته است، اما دو مسجد دیگر (قبا و بني عبدالأشهل) به آن، نامیده نشدند!
  در تهذيب شيخ طوسي روايتي آمده است كه  نام «مسجدقبلتين» را بر مسجد بني عبد الأشهل اطلاق کرده است :
 روي الشيخ الطوسي في التهذيب عن أبي بصير عن أحدهماعليهما السلام: « . . . قال : إن بني عبدالأشهل أتوهم وهم في الصلاة قد صلّوا ركعتين إلي‏ بيت المقدس فقيل لهم: إن نبيكم قد صرف إلي الكعبة، فتحول النساء مكان الرجال، والرجال مكان النساء، وجعلوا الركعتين الباقيتين إلي الكعبة، فصلّوا صلاة واحدة إلي القبلتين، فلذلك سمّي مسجدهم مسجد القبلتين».
 در نقد آن باید گفت:
 اوّلاً فردي كه خبر تحوّل قبله را براي قبيلة بني عبد الأشهل آورد، به آنان چنين گفت: «پيامبر شما به سوي كعبه نماز گزارد». پس معلوم مي‏شود كه اين حادثه قبلاً در جاي ديگري اتفاق افتاده است، نه در مسجد بني‏عبدالأشهل.
 ثانياً مسجدي كه از ديرباز با نام «مسجد قبلتين»، به عنوان يكي از مساجد صدر اسلام شناخته مي‏شده است، همين مسجد معروف است كه در شمال غربي مسجد شريف نبوي در حرّة غربي (حرّة الوبرة) قرار دارد. اين مسجد «بني سلمه» بود که در آن دو محراب،  يكي به سمت «بيت المقدس» و ديگري به طرف «كعبه» وجود داشت.
اما خانه وكاشانه بني عبد الأشهل در شمال شرقی مسجد شريف نبوي قرار داشته است. مسجد آنان، به نام مسجد ابوذر معروف است و با مسجد معروف به «مسجد قبلتين» كه هنوز پابرجاست بسیار فرق دارد.
 ثالثاً گفتنی است مسجد «اجابه» که درميان خانه‏هاي بني عبد الأشهل و بني معاويه بن مالك قرار داشته است، نه «مسجد قبلتين» ناميده شده و نه به این نام شناخته شده است، مگر آنكه گفته شود، آن جا مسجدي به این نام بود. اما اكنون خراب شده و اثري از آن نمانده است.
 رابعاً اين روايت معارض دارد .
 مرحوم فيض كاشاني ذيل روايت  تهذيب، اشكالاتي وارد كرده‏است كه توجه خوانندگان گرامي را به آن جلب مي‏كنم :
 
 بيانٌ: «أتَوْهُمْ» أي جماعة، والظاهر أنّ لفظة «هم» زيادة من النسّاخ، وبناء الفعل للمفعول كما في «قيل» فإنّ في بعض هذه القصة: «فأتي‏ بني عبدالأشهل رجل من الأنصار» وفي بعضها: «فأتي‏ رجل ممّن صلّي‏ مع النّبي‏صلي الله عليه وآله قوماً في مسجد». وبالجملة فيها ما يدلّ علي‏ انفراد المخبر.
 حال به رواياتي می پردازیم كه محل تغيير قبله را مسجد «بني سلمه» مي‏داند، که نبيّ‏مكرّم اسلام‏صلي الله عليه وآله در آن حاضر بوده است.
 روي‏ علي بن إبراهيم بإسناده عن الإمام جعفر الصادق ‏عليه السلام قال: تحوّلت القبلة إلي الكعبة بعد ما صلّي النبيّ‏صلي الله عليه وآله بمكّة ثلاث عشرة سنة إلي‏ بيت المقدس. . . فلمّا أصبح وحضر وقت صلاة الظهر، كان في مسجد بني سالم [سلمة ] قد صلّي‏ من الظهر ركعتين فنزل عليه جبرائيل‏ عليه السلام فأخذ بعضديه فحوّله إلي الكعبة. . . وكان صلّي‏ ركعتين إلي‏ بيت المقدس وركعتين إلي الكعبة.
 وعن جابر بن عبداللَّه الأنصاري: أن النبي صلّي‏ في مسجد الخربة ومسجد القبلتين وفي مسجد بني حرام الذي بالقاع.
 وروي‏ عثمان بن محمّد الأحبشي قال: زار رسول‏اللَّه‏ صلي الله عليه وآله امرأة من بني سلمة يقال لها أم بشر في بني سلمة، فصنعت له طعاماً فجاء الظهر، فصلّي‏ رسول‏اللَّه‏صلي الله عليه وآله بأصحابه في مسجد القبلتين الظهر، فلمّا صلَّي‏ ركعتين أُمر أن يتوجّه إلي الكعبة، فاستدار رسول اللَّه‏صلي الله عليه وآله، فسمّي ذلك المسجد مسجد القبلتين.
 وقال السمهودي: وعند الزمخشري: صُرفت القبلة ورسول اللَّه‏ صلي الله عليه وآله في مسجد بني سلمة - يعني مسجد القبلتين - وقد صلّي‏ بأصحابه ركعتين من صلاة الظهر، فتحوّل في الصّلاة، واستقبل الميزاب، وحوّل الرجال مكان النساء، والنساء مكان الرجال.
 فقد ورد أنّه‏صلي الله عليه وآله جاء يعزي أم بشر، امرأة من بني سلمة مات ابن لها، وعزمت عليه أن يقيل عندها هو و من معه من أصحابه، فذبحت له عناقاً «جفرة» وتغدي عندها، فأدركته صلاة الظهر فقام يصلي هو وأصحابه في بيتها متوجّهين إلي‏ بيت المقدس، وبعد قيامه للركعة الثالثة نزل عليه الوحي بتحويل القبلة إلي‏ بيت اللَّه الحرام، فاستدار بوجهه إلي الجنوب، واستدار أصحابه حتي‏ صاروا خلفه. . . وبعد ذلك طلب بنو سلمة من أم بشر أن تبيعهم هذه الدار؛ ليتخذّوها مسجداً لصّلاة النّبي‏صلي الله عليه وآله فيها، فوهبتها لهم فبنوا فيها مسجدهم الذي أطلق عليه بعد مسجد بني سلمة إسم «القبلتين» الذي نزلت آية تحويل القبلة في مكانه.
در روايت آمده است: پيامبر خداصلي الله عليه وآله براي تسليت گويي به زني از قبيله «بني سلمه» به نام «أم بُشر» كه فرزندش را از دست داده بود، به خانه او وارد شد، أم بُشر درخواست كرد كه حضرت و اصحابش برای نهار {در نزد او} بمانند، حضرت پذيرفت، زن بزغاله‏اي را ذبح كرد، وقت نماز ظهر فرا رسيد، آن حضرت و یارانش در خانه أم بُشر به سوي بيت المقدس به نماز ايستادند، پس از برخاستن براي آغاز ركعت سوم نماز ظهر، وحی بر آن حضرت نازل گرديد كه قبله به سوي مسجدالحرام تغيير كرد، حضرت به سوي جنوب دور زد و اصحاب هم دور زدند تا آنكه پشت سر پيامبر خداصلي الله عليه وآله قرار گرفتند. . . پس از اين حادثة مهم، مردم بني سلمه از أم بُشر درخواست كردند، خانه‏اش را بفروشد تا آن را مسجد قرار دهند؛ زيرا پيامبر خداصلي الله عليه وآله در آنجا نماز گزارده بود. أم بُشر خانه‏اش را براي ساختن مسجد هديه كرد و مردم، مسجد بني سلمه را كه بعداً «مسجد القبلتين» نام گرفت، بنا نهادند. «مسجد القبلتين» همان مكاني است كه آية شريفه تغيير قبله در آن نازل گرديد.
 روحانيان محترم همين قسمت پایانی را براي زائران بخوانند و اين نكته را یادآور شوند كه رسول خدا صلي الله عليه وآله ‏در خانه أم‏بُشر و میان نماز و در حالی که چند تن از یارانشان به ايشان اقتدا كرده بودند، مأمور شد تا قبله را تغيير دهد. هنگامي كه آن حضرت به «مسجدالحرام» رو نمود، آن چند نفر متوجه شدند كه وحي نازل شده است، پس دور زدند و پشت سر آن حضرت نماز را ادامه دادند.
 ج - كيفيت تغيير قبله‏
 طبق روايات تاريخي، اين حادثه بزرگ و مهم میان «بني سلمه» و در نمازجماعت با حضور پیامبر اکرم صلي الله عليه وآله اتفاق افتاد و مكان آن، بعدها به «مسجد قبلتين» شهرت يافت.
 با اينكه نماز عصر در مسجد «بني عبد الأشهل» و نماز صبح در مسجد قبا  به سوي دو قبله گزارده شد، به اين دو مسجد عنوان «مسجد قبلتين» اطلاق نگرديد.
« سمهودي» در كتاب وفاء الوفا از ابن سعد نقل مي‏كند كه تغيير قبله به سوي كعبه، در نماز جماعت اتفاق افتاد.
همین مطلب را «ابن سعد» با تفضیل بیشتر از «واقدي» نقل مي‏كند: گردش و تغییر قبله در نماز جماعتی که امام جماعت آن رسول اللَّه‏صلي الله عليه وآله بوده است، در مسجد قبلتين رخ داد.
ابن سعد پس از این سخن، مي‏نویسد: واقدي گفته است كه اين مطلب نزد ما، ثابت‏تر است.
 عالم گرانقدر، مرحوم آيت¬الله شيخ قوام الدين وشنوه‏اي به نقل از إسعاف الراغبين چنين نگاشته است:
 «وفي‏هذه السنة (السنة الثانية) حوّلت القبلة من بيت المقدس إلي الكعبة، والنبيّ‏صلي الله عليه وآله يصلّي بأصحابه صلاة الظهر عند الأكثر، فوقع نصفها إلي‏ بيت المقدس ونصفها إلي الكعبة».  ؛ و در اين سال (سال دوم هجرت) قبله از بيت المقدس به كعبه تغيير يافت و به گفتة بیشتر مورخان، رسول خداصلي الله عليه وآله و یارانشان مشغول نماز ظهر بودند، نصف نماز به سوي بيت المقدس خوانده شد و نصف پاياني آن به سوي كعبه گزارده شد.
 همچنين ايشان نقل كرده اند:
 «والأكثرون علي‏ أن تحويلها كان في صلاة الظهر، وقيل العصر، وفي الصحيحين عن البراء: أن أوّل صلاة صلّاها رسول اللَّه‏صلي الله عليه وآله إلي الكعبة صلاة العصر. ثم قال: وقد يقال لا منافاة، لجواز أن يكون المراد أوّل صلاة صلّاها كلّها إلي الكعبة صلاة العصر، لأنّ الظهر صلّي‏ نصفها الأول إلي‏ بيت المقدس ونصفها الثاني إلي الكعبة».
 از آنچه گذشت، نتيجه مي‏گيريم كه حادثة تغيير قبله، درنماز ظهر اتفاق افتاد و مرحوم علي بن ابراهيم در روايتي كه از امام صادق‏عليه السلام نقل كرده، به اين مطلب تصريح نموده است.
 در كتب حديث وتاريخ نيز گزارش کرده¬اند كه نماز جماعت به امامت رسول اللَّه‏صلي الله عليه وآله در محل کنونی «مسجد قبلتين» برپا شده بود.

محمّدعلي مقدادي‏
 منابع‏
1. قرآن كريم
2.  المنجد، دار المشرق، بيروت، چاپ 21
3.  تفسير الميزان، مؤسسة اسماعيليان، قم، 1393ه، چاپ 3
4. تفسير برهان، دار الكتب العلميه، قم، چاپ 2
5. الكشاف، دفترتبليغات‏اسلامي، قم، 1414ه، چاپ 1
6.  تفسير صافي، رحلي، كتابفروشي محمودي، تهران، 1334ه. ش
7. آلاء الرحمن في تفسير القرآن، محمدجواد بلاغي‏قدس سره،كتابفروشي وجداني، قم ، چاپ‏2
8.  جامع البيان في تفسير القرآن، طبري، دارالمعرفه، بيروت، 1409ه
9. تفسير قمي، عليّ بن إبراهيم قمي از بزرگان قرن 3 - 4ه، مكتبه الهدي، بيروت، 1387ه، چاپ‏2
10.  تهذيب الأحكام، شيخ طوسي‏قدس سره، دار الأضواء، بيروت، 1406ه، چاپ‏3
11. مستدرك الوسائل، مؤسسة آل البيت‏عليهم السلام، 1407ه ، چاپ 1
12. بحار الأنوار، علامه مجلسي‏قدس سره، مؤسسة الوفاء، بيروت، 1403ه، چاپ‏2
13. مجمع البيان، شيخ طبرسي‏قدس سره، دار إحياء التراث العربي، 1379ه
14. حيات النبي وسيرته، قوام الدين وشنوه‏اي، دار الأسوه، قم، 1416ه، چاپ 1
15. سيرة حلبي
16. سيرة ابن هشام
17. تفسيرطبري، دار المعرفه، بيروت، 1409ه
18. المنتقي‏ في مولد المصطفي‏، كازروني يماني
19. نور الأبصار، شبلنجي
20. تاريخ يعقوبي، أحمد بن أبي يعقوب، دار صادر، بيروت، 1379ه - 1960م
21. تاريخ طبري، أبي‏جعفر محمد بن جرير طبري، تحقيق: محمدأبوالفضل‏إبراهيم، بيروت
22. الموطّأ، مالك بن أنس، دار إحياء التراث العربي، بيروت
23. وافي، ملّامحسن فيض كاشاني، چاپ إصفهان، 1406ه، چاپ 1
24. تاريخ المدينه المنوره، ابن شبّه
25. أخبار مدينه الرسول، حافظ محمد بن النجار، مكتبه الثقافه، مكّه مكرّمه، 1401ه، چاپ 3
26. وفاء الوفا، سمهودي، دار إحياء التراث العربي، بيروت، 1981م، چاپ 3
27. طيبه، مدينه الرسول، المهرجان للإعلان، جده، 1994م

ارسال نظرات
نظرات حاوی عبارات توهین آمیز منتشر نخواهد شد
نام:
ایمیل:
* نظر: