تغيير جنسيت و موضع فقهاي شيعه

«شیعه نیوز»:

مقدمه
اين يادداشت توضيح مختصري درباره تغيير جنسيت در ايران است و اگرچه در آن از برخي شخصيت‌هاي سياسي نام برده مي‌شود، ولي نويسنده فاقد مسؤوليت سياسي است و تنها به عنوان يک پژوهش‌گر اين موضوع را مورد بررسي قرار مي‌دهد.

تغيير جنسيت
تغيير جنسيت تقريباً مفهوم روشني دارد و به نظر نگارنده عبارت است از تبديل مرد به زن، يا تبديل زن به مرد، يا تبديل خنثي (khonsa) و يا دو جنسي (Hermaphrodite) به مرد يا زن، و نيز تبديل مرد يا زن به خنثي.
البته در يک مفهوم وسيع‌تر، تغيير جنسيت شامل تغيير جنسيت در حيوانات و يا گياهان نيز مي‌شود.

اولين تغيير جنسيت در ايران
اولين تغيير جنسيت در ايران در سال 1930 ميلادي اتفاق افتاد که بر اساس آن پزشکي به نام دکتر خلعتبري پسر هيجده ساله‌اي را با عمل جراحي به يک دختر تبديل کرد.

اين مسأله در آن زمان سر و صداي زيادي ايجاد کرد. البته اين تغيير جنسيت در مورد يک جوان ترانس سکشوال (Transsexual) بود که از نظر جسمي کاملاً مرد بود، ولي از نظر روحي و رواني خود را زن مي‌دانست و با اصرار و رضايت فراوان خواهان تغيير جنسيت بود. وي مي‌گفت: اگر تغيير جنسيت صورت نگيرد، خودکشي خواهم کرد.

قبل از اين تاريخ، تغيير جنسيت دو جنسي‌ها کم و بيش وجود داشت، ولي تغيير جنسيت يک فردي که از نظر ظاهر سالم بود، چيز عجيب و جديدي محسوب مي‌شد.

اولين تغيير جنسيت در انگلستان در فاصله سال‌هاي 1942-1948 ميلادي اتفاق افتاد که دختري به نام لورا ديلون تغيير جنسيت داد و پسر شد و نام مايلک ديلون را براي خود انتخاب کرد.

سابقه تغيير جنسيت در آمريکا، به عنوان يک موضوع پزشکي، به سال 1952 ميلادي باز مي‌گردد و نخستين تغيير جنسيت در کشور مصر در سال 1982 ميلادي اتفاق افتاد، که جوان نوزده ساله‌اي به نام عبدالله تغيير جنسيت داد و نام سالي را براي خود انتخاب کرد.

افراد خواهان تغيير جنسيت
افرادي که ممکن است خواهان تغيير جنسيت باشند، حداقل يکي از دو گروه زير هستند:

1. دو جنسي‌ها (Hermaphrodite):
اين افراد داراي آلت تناسلي از هر دو جنس هستند؛ از اين رو، داراي اختلال هويت جنسي يا ابهام در جنسيت هستند. در جراحي تغيير جنسيت، يکي از دو آلت تناسلي که ضعيف، کوچک و يا غير مناسب تشخيص داده شود، حذف و آلت ديگر تقويت و جايگزين مي‌شود.

در اين حالت بيمار دو جنسي به يکي از دو جنس مذکر يا مؤنث تبديل مي‌شود. اين نوع تغيير جنسيت‌ها از گذشته تاکنون وجود داشته و اساساً براي آن هيچ مخالفتي وجود ندارد؛ چون بيماري آنان محرز و ثابت است و حتي حقوق‌دانان سنّي و کليساي مسيحي که با تغيير جنسيت مخالف هستند، با تغيير جنسيت اين گروه مخالفتي ندارند و در واقع تغيير جنسيت به عنوان معالجه و خروج دو جنسي‌ها از بلاتکليفي جنسي است.

2. ترانس سکشوال‌ها (Transsexual):
برخي بيماران روحي خود را متعلق به جنس مخالف مي‌دانند. اين‌جانب با تعداد قابل توجهي از اين افراد گفت‌وگو داشته و گزارش‌هايي را تهيه کرده‌ام.

امروز ما با برخي بيماران روحي و رواني روبه‌روييم که از نظر فيزيکي هيچ‌گونه اختلال جنسيتي ندارند، ولي حاضر به پذيرش جنسيت فعلي خود نيستند. به عبارت ديگر اين گروه بيماران رواني، مرداني هستند که خود را زن مي‌دانند و يا زناني هستند که خود را مرد مي‌پندارند.

اين بيماري تقريباً در بيشتر کشورهاي دنيا مشاهده شده و مخصوص جغرافياي خاصي نيست. گاه اين بيماران به خودکشي دست مي‌زنند که حداقل سه مورد آن در ايران گزارش شده است. به گفته برخي روان‌شناسان، براي برخي از اين بيماران هيچ راه درماني جز تغيير جنسيت وجود ندارد.

تغيير جنسيت در بيماران ترانس سکشوال مورد اختلاف شديد صاحبنظران است. تقريباً همه فقيهان سني و نيز کليساي مسيحي با اين عمل جراحي مخالفند. از نظر آنان اين کار تغيير در خلقت خداست، اما عده زيادي از فقيهان شيعه با اين کار موافقند و از نظر آنان بيماران ترانس مي‌توانند تغيير جنسيت دهند.

البته از نظر فقيهان شيعه براي تغيير جنسيت حداقل بايد دو شرط زير وجود داشته باشد:
شرط اول: بيماري ترانس سکشوال، واقعي و قطعي باشد؛ بنابراين افرادي که بيماري آنان مشکوک است، مجاز به تغيير جنسيت نيستند.
شرط دوم: تغيير جنسيت بايد به صورت کامل صورت بگيرد؛ يعني مرد پس از تغيير جنسيت کاملاً به زن تبديل شود، يا زن پس از تغيير جنسيت کاملاً به مرد.

دليل فقيهان شيعه
از نظر فقيهان شيعه دليل شرعي از قرآن کريم يا روايات اسلامي مبني بر حرام بودن تغيير جنسيت نداريم. همچنين کساني که خواهان تغيير جنسيت هستند، به بيماري شديد جسمي و روحي مبتلا شده‌اند و تغيير جنسيت راهي براي معالجه و درمان اين‌گونه بيماران است. بنابراين تغيير جنسيت، تغيير در خلقت خدا محسوب نمي‌شود.

تغيير جنسيت از نظر حقوق ايران
امام خميني(ره) اولين فقيه و دانشمند مسلمان است که مسائل فقهي و حقوقي تغيير جنسيت را بيان کرده است. وي معتقد است که تغيير جنسيت حرام نيست.

توضيح اين‌که در سال 1964 ميلادي، امام خميني(ره) از سوي شاه ايران به ترکيه تبعيد شد. وي به مدت حدود يک سال در شهر بورساي ترکيه ساکن بود و در اين مدت يک کتاب فقهي به نام تحريرالوسيله نوشت. او در اين کتاب مسائل فقهي و حقوقي تغيير جنسيت را بيان داشته است. ديدگاه امام خميني(ره) در اين کتاب مهم‌ترين منبع فقهي براي تبيين جايگاه حقوقي تغيير جنسيت در پس از انقلاب شده است. امام خميني(ره) مي‌گويد: «تغيير جنسيت مرد به زن، يا تغيير جنسيت زن به مرد و نيز تغيير جنسيت خنثي (Khonsa) يا دو جنسي (Hermafrodit) به مرد يا زن حرام نيست.»

پس از انقلاب اسلامي ايران و در سال 1985 ميلادي مردي به نام فريدون، که دچار بيماري شديد ترانس سکشوال بود، پيش امام خميني(ره) رفت و خواهان دريافت مجوز شرعي براي تغيير جنسيت شد. امام خميني(ره) در فتواي خويش براي اين بيماري چنين نوشت: «تغيير جنسيت با تجويز طبيب مورد اعتماد اشکالي شرعي ندارد ... .»

بعد ازفتواي ايشان،‌ به‌تدريج عمل‌هاي تغيير جنسيت با مجوزهاي قانوني و حقوقي انجام شد. از سال 1985 ميلادي تاکنون ده‌ها تغيير جنسيت با اجازه دادگستري و پزشکي قانوني جمهوري اسلامي ايران انجام شده که افراد پس از تغيير جنسيت، شناسنامه جديد دريافت مي‌کنند و از حمايت‌هاي قانوني و شرعي برخوردار مي‌شوند.

همچنين از نظر رهبر مذهبي و سياسي ايران يعني آيت الله خامنه‌اي، تغيير جنسيت براي افراد بيماري جسمي و روحي مجاز اعلام شده است. افزون براين، از نظر ده تن از فقيهان شيعه مانند آيت الله سيستاني در عراق، تغيير جنسيت براي بيماران روحي مجاز است.

بر اين اساس يک رويه فقهي و قانوني به وجود آمده است که افراد بيمار جسمي يا روحي زيرنظر پزشکان مي‌توانند تغيير جنسيت داده و از حمايت‌هاي قانوني بهره‌مند شوند و اين در حالي است که تغيير جسنيت از نظر کليساي مسيحي و نيز فقيهان اهل سنت غير مجاز اعلام شده است.

تأثير تغيير جنسيت بر زندگي فردي و اجتماعي
تغيير جنسيت تأثير زيادي بر زندگي فردي و اجتماعي شخص مي‌گذارد. اگر تغيير جنسيت پس از ازدواج باشد، ازدواج سابق باطل و منحل مي‌شود؛ چون ازدواج دو مرد يا دو زن از نظر اسلام حرام و ممنوع است. بلکه مرد پس از تغيير جنسيت و تبديل شدن به يک زن مي‌تواند با يک مرد ديگر ازدواج کند و يک زن پس از تغيير جنسيت و تبديل شدن به يک مرد مي‌تواند با يک زن ديگر ازدواج کند.

اگر هر يک از برادر يا خواهر تغيير جنسيت دهد و به جنس مخالف در آيد، نسبت خانوادگي ميان آن دو عوض مي‌شود؛ يعني برادر، خواهر مي‌شود و خواهر، برادر و اگر عمو تغيير جنسيت دهد، به عمه بدل مي‌شود و اگر عمه تغيير جنسيت دهد، به عمو. همچنين با تغيير جنسيت، دايي به خاله و خاله به دايي تغيير مي‌کند.

توجه به اين نکته ضروري است که پدر با تغيير جنسيت، هيچ‌گاه به مادر تبديل نمي‌شود و نيز مادر پس از تغيير جنسيت به عنوان پدر شناخته نمي‌شود.

نتيجه
نتيجه اين‌که بيماري ترانس سکشوال (Teranssexual) يک بيماري روحي و رواني شديد است که بيمار، خواهان تبديل به جنس مخالف است.

گاه هيچ راه درماني براي اين بيماران، جز تغيير جنسيت وجود ندارد. از اين رو امام خميني(ره) و اکثر فقيهان شيعه، حق تغيير جنسيت را براي اين بيماران به رسميت شناخته‌اند. مي‌توان گفت که يکي از مصاديق حقوق بشر و حق تعيين سرنوشت، حق تغيير جنسيت براي بيماران ترانس سکسشوال است.

البته اين تغيير جنسيت بايد با دقت نظر و با مراقبت‌هاي ويژه پزشکي همراه باشد، تا تنها بيماران خاص که راه درمان ديگري براي آنان وجود ندارد، تغيير جنسيت دهند و بايد جلوي تغيير جنسيت‌هاي غير مجاز گرفته شود.

پي نوشت:
حجةالاسلام محمد مهدي کريمي نيا؛ معاون پژوهش مرکز تخصصي حقوق و قضاي اسلامي حوزه علميه قم مي باشد.

T