از قبرستان بقیع چه میدانیم ؟

یكي از پر خاطره‏ترین مكان‎هاي مدینه، بقیع است؛ جایي كه نخست آن را بقیع الغرقد مي‏نامیدند. «غرقد» نوعي درخت بوده كه در گذشته، در محل این قبرستان و یا در كنار آن قرار داشته و محتملا به تدریج با گسترش قبرستان، آن درخت‎ها -كه به نظر برخي توتستان بوده - از میان رفته است.

بقیع پیش از اسلام، گورستان مردم یثرب بوده و پس از اسلام نیز به عنوان مهمترین گورستان مدینه شناخته شده است. این گورستان با وسعت نسبتا زیاد خود، در طول قرون مختلف اسلامي مدفن صحابه، تابعین و مهمتر از همه، چهار تن از امامان(علیهم‎السلام) بوده و از این رو محل زیارت تمامي زائران مدینه منوره است. بقیع در ناحیه شرقي مسجد النبي و تقریبا در فاصله دویست متري آن قرار دارد. این قبرستان تا یكصد سال پیش خارج از حصار قرار داشت، اما اكنون تقریبا در میان شهر مدینه واقع شده و با چهار خیابان محاصره گردیده است؛ ستین، عبد العزیز، ابي ذر، باب العوالي.

بقیع در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز زیارتگاه بوده و آن حضرت برخي شب‎ها خانه را ترك كرده و تنها به بقیع مي‏رفته و در آنجا به راز و نیاز با خدا مي‏پرداخته است. برخي دختران آن حضرت و نیز برخي از یاران نزدیكش در بقیع مدفونند؛ كساني چون عثمان بن مظعون كه از صحابي مورد علاقه رسول خدا بود.

قبرستان بقیع تا قبل از تسلط آل سعود، قبه‏هاي متعددي داشت كه بر روي قبور خاصي ساخته شده بود. اما اكنون به صورت فضاي باز و ساده‏اي در آمده است و قبرها جز نشاني ساده، به صورت سنگي كه بالاي سر آنها گذاشته شده، چیزي ندارد. با وجود این، تعلق خاطر مسلمانان به مدفون شدگان بقیع باعث گردیده است تا قبر عده‏اي از بزرگان مدفون، مشخص باقي بماند؛ گرچه به مرور زمان، قبور صدها بلكه هزاران تن از صحابه و تابعین به دست فراموشي سپرده شده و قبر آنان نامشخص مانده است.

سفرنامه‏ها و كتاب‎هاي تاریخي كه در قرون مختلف به نگارش در آمده است ‏حكایت از اعتناي كامل زائران حرم نبوي به این قبرستان مي‏كند. مسلمانان از هر فرقه و مسلك پس از زیارت خیرالبشر به زیارت مدفون شدگان در بقیع مي‏آمده و خاطره پر شكوه عصر نخستین اسلامي و مظلومیت امامان را زنده مي‏كرده‏اند. متاسفانه این قبور به دلیل عقاید خاص حاكمان جدید عربستان تخریب گردیده و باعث دلخوري جمعیت‎هاي میلیوني مسلمانان زائر و غیر زائر دنیاي اسلام شده است. تخریب این قبه‏ها البته از روي توجه به ساده‎زیستي نبوده است!
 
مدفون شدگان در بقیع :قبر امامان شیعه

مهمترین دفن شدگان بقیع از دیدگاه شیعیان، چهار تن از امامان معصوم هستند كه در كنار یكدیگر به خاك سپرده شده‏اند.

1. امام مجتبي(علیه‎السلام)
ریحانه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، حسن بن علي(علیهماالسلام)، در پانزدهم رمضان سال سوم هجرت به دنیا آمد. وي و برادرش امام حسین(علیه‎السلام) مورد علاقه شدید رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بودند و به عنوان فرزندان آن حضرت شناخته مي‏شدند. امام مجتبي(علیه‎السلام) بعد از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، در كنار پدرش امیرمؤمنان(علیه‎السلام)، در جنگ‎هاي جمل، صفین و نهروان شركت كرد. پس از شهادت امیرمؤمنان(علیه‎السلام)، با نصب پدرش، مردم عراق با او بیعت كردند، اما به دلایل متعددي وي را همچون پدرش در جنگ با معاویه تنها گذاشتند. او نیز به اجبار حكومت را رها كرد و عازم مدینه شد. این رخداد در سال 41 هجري قمري اتفاق افتاد. پس از آن، امام مجتبي(علیه‎السلام) به مدت ده سال در مدینه با شیعیان خود مرتبط بود. وي اسوه اخلاق بود و بارها اموال خویش را نصف كرد و نیمي از آن را در راه خدا بخشید. عاقبت به توطئه معاویه و به دست همسر نابكارش كه دختر اشعث بن قیس بود، مسموم شد و به شهادت رسید. مردم مدینه در سوگ آن امام به ماتم نشستند. امام علاقه‏مند بود تا در كنار جدش رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به خاك سپرده شود؛ اما مروانیان با همكاري شخصي كه ادعاي مالكیت زمیني را داشت كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در آنجا مدفون شده بود، مانع این كار شدند؛ لذا آن حضرت را در بقیع به خاك سپردند.

2. امام سجاد(علیه‎السلام)
امام سجاد(علیه‎السلام) چهارمین امام شیعه است. او در سال 38 قمري متولد شد و دوران رشد خود را در عهد امامت امام مجتبي(علیه‎السلام) و پدر خود حسین بن علي(علیهما‎السلام) سپري كرد. در كربلا حاضر شد، اما به دلیل بیماري نتوانست در جنگ شركت كند. پس از آن قریب سي و چهار سال؛ یعني تا سال 94 قمري، رهبري شیعه را بر عهده داشت. این دوره، دوره‏اي سخت بود و شیعیان به شدت تحت فشار امویان قرار داشتند. آن حضرت از راه‎هاي گوناگون توانست ‏شیعیان خالص را در اطراف خویش گرد آورد و راه را براي فرزندش امام باقر(علیه‎السلام) باز كند. از مهمترین یادگارهاي امام سجاد (علیه‎السلام) دعاهاي آن حضرت است كه مشحون از مفاهیم عالي اخلاقي و عبادي و سیاسي است و پس از قرآن و نهج البلاغه، یكي از مهمترین متون دیني ما به شمار مي‏آید.
امام سجاد(علیه‎السلام) در سال 94 ق. به تحریك ولید بن عبدالملك مسموم گردید و به شهادت رسید و در كنار امام مجتبي(علیه‎السلام) در بقیع مدفون شد.

3. امام باقر(علیه‎السلام)
آن حضرت پنجمین امام شیعه است و در سال 58 قمري به دنیا آمد و تا سال 94 قمري در كنار پدرش در مدینه زندگي مي‏كرد. پس از رحلت پدر، رهبري شیعه را در دست گرفت و به جهت‏ شهرت علمي و فقهي خویش، شاگردان فراواني گرد او جمع شدند. آن امام را به دلیل همین علم و دانش ‏«باقر العلوم‏»؛ یعني شكافنده علوم لقب دادند. جابر انصاري، از آخرین صحابه بر جاي مانده، سلام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به او رساند و امام را بوسید. امام در اوج نزاع‎هایي كه میان عالمان مدینه بر سر مسائل اعتقادي و احكام فقهي در گرفته بود، خطوط روشني را در فقه تبیین كرد كه تكیه‎گاه شیعیان در مذهب اصیل شیعه است.
امام باقر(علیه‎السلام) در سال 114 یا 117 ق. به تحریك هشام بن عبدالملك به شهادت رسید و در كنار پدرش حضرت سجاد(علیه‎السلام) در بقیع دفن شد.

4. امام صادق(علیه‎السلام)
امام صادق(علیه‎السلام) كه ششمین امام معصوم است و مذهب شیعه را با نام او به عنوان مذهب جعفري مي‏شناسند، در سال 80 یا 83 قمري در مدینه به دنیا آمد و پس از رحلت پدر، رهبري فكري و سیاسي شیعیان اصیل پیرو مذهب امامیه را بر عهده گرفت. آن حضرت تا سال 148 قمري در قید حیات بود. در این مدت هزاران شاگرد در محفل درسش حاضر مي‏شدند و مورد ستایش تمامي عالمان عصر خویش بود. در متون دیني شیعه، چندین هزار روایت از آن حضرت در تفسیر، اخلاق و به ویژه فقه، رسیده كه باعث عظمت‏ حدیث ‏شیعه و موجب تقویت بنیه علمي آن است. امام صادق (علیه‎السلام) كوشید تا شیعیان را در برابر دیگران مسلح به دانش حدیث و فقه كند و با انحرافاتي كه ممكن بود در میان شیعه به وجود آید، به مبارزه برخیزد. در دوره این امام نیز جز در چند سال نخست دولت عباسي، فشاري سخت بر شیعیان وجود داشت. منصور، دومین خلیفه عباسي، نسبت به امام صادق (علیه‎السلام) سخت كینه داشت و عاقبت نیز به نوشته مورخان در 25 شوال سال 148 هجري به تحریك وي مسموم شد و به شهادت رسید. آن حضرت در كنار جد و پدرش در بقیع به خاك سپرده شد.
در گذشته، قبور این چهار امام، با قبه‏اي كه بر فراز آن ساخته شده بود، به عنوان یكي از زیارتگاه‎هاي مسلمانان، به ویژه شیعیان، شناخته مي‏شد؛ یكي از مشهورترین این بناها از آن مجدالملك قمي براوستاني وزیر بركیارق سلجوقي است كه در قرن پنجم بر فراز قبور امامان ساخته شده بوده است. اما این آثار در سال‎هاي اخیر از میان رفته و قبور ائمه در شكل ساده‏اي مشخص شده است. (1)
 
قبر منسوب به حضرت فاطمه(علیهاالسلام)
درباره محل دقیق قبر آن حضرت و این كه آیا در خانه خود مدفون شده یا در بقیع، نمي‏توان با قاطعیت اظهار نظر كرد. شواهدي وجود دارد كه نشان مي‏دهد آن حضرت در بقیع مدفون گردیده، همانگونه كه شواهدي حكایت از آن مي‏كند كه در خانه خود، كه اكنون در حجره شریفه قرار دارد، دفن شده است. (2) در احادیث امامان شیعه، نوعا محل دفن، خانه خود حضرت معرفي شده است. (3) به همین دلیل علماي برجسته شیعه نظیر شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسي، ابن طاووس و علامه مجلسي مدفن حضرت را خانه خودش، كه بعدا در مسجد قرار گرفت، مي‏دانند. (4) محلي كه به عنوان قبر آن حضرت در بقیع مشخص شده، پایین‏تر از قبور ائمه چهارگانه، در قسمت راست(شمال غرب) آنها قرار گرفته است و احتمال دارد كه اینجا محل قبر فاطمه بنت اسد باشد.

حضرت فاطمه(علیهاالسلام) یكي از زنان برگزیده عالم شناخته شده و مورد علاقه شدید رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود. درباره آن گرامي، فرزندان و شویش امام علي(علیه‎السلام)، فضایل بي‏شماري از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده است؛ یكي از آنها همان روایت مشهور است كه پیامبر(صلی الله علیه و آله) او را پاره تن خود خواند و آزار به او را آزار در حق خود شمرد. حضرت فاطمه(علیهاالسلام)، پس از ماجراي سقیفه، به مخالفت با حاكمیت وقت پرداخت و در باقي ‏عمر خویش، حاضر به حرف زدن با آنان نشد. آن حضرت وصیت كرد تا دور از چشم آنان و در شب دفن شود و این كار را به عنوان اظهار مخالفت و نشان دادن مظلومیت ‏خود در برابر خلفا انجام داد.
 
قبه بنات الرسول

از جمله مدفون شدگان بقیع، سه دختر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هستند كه پیش از این، قبه‏اي بر فراز قبر آنان قرار داشته و به نام قبه بنات الرسول مشهور بوده است.
رقیه: وي همسر عثمان بن عفان بود و با او در مدینه زندگي مي‏كرد. زماني كه جنگ بدر رخ داد، او گرفتار مرض سختي بود و تا قبل از رسیدن پدر به مدینه، درگذشت. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) او را در بقیع دفن كرد.

ام كلثوم: وي پس از رقیه، به همسري عثمان بن عفان در آمد. وي نیز در سال نهم هجرت درگذشت و در بقیع دفن شد.

زینب: او همسر ابوالعاص بن ربیع بود. پس از هجرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به مدینه، در مكه نزد همسرش نگه داشته شد. ابوالعاص در جنگ بدر در كنار مشركان شركت كرد و اسیر شد. زینب گلوبند خود را به عنوان فدیه فرستاد. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود تا گلوبند را پس فرستادند و ابوالعاص را نیز به شرطي آزاد كرد كه همسرش را طلاق دهد و راهي مدینه كند، و بدین ترتیب زینب به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ملحق شد. چند سال بعد، ابوالعاص ایمان آورد و به مدینه آمد و مجددا با زینب ازدواج كرد. زینب در سال هشتم هجرت درگذشت.
این سه خواهر در كنار یكدیگر دفن شده‏اند و همانگونه كه اشاره شد، قبر آنها قبه‏اي داشته و به عنوان یكي از زیارتگاه‎هاي مدینه در بقیع بوده است.
 
همسران رسول خدا(صلی الله علیه و آله)

بیشتر همسران آن حضرت، در بقیع و در كنار یكدیگر مدفون شده‏اند. برخي از آنها عبارتند از: زینب فرزند خزیمه(متوفاي سال 4 ه.)؛ ریحانه فرزند زبیر(متوفاي 8 ه.)؛ ماریه قبطیه(متوفاي 16 ه.)؛ زینب بنت جحش(متوفاي 20 ه.)؛ ام حبیبه دختر ابوسفیان(متوفاي 42 یا 44 ه.)؛ حفصه دختر عمر(متوفاي 45 ه.)؛ سوده(متوفاي 50 یا 54 ه.)؛ صفیه دختر حیي بن اخطب یهودي(متوفاي 50 ه.)؛ جویریه فرزند حارث(متوفاي 50 یا 56 ه.)؛ عایشه دختر ابوبكر(متوفاي 57 یا 58 ه.) عایشه علاقه‏مند بود تا در كنار رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دفن شود، اما خودش گفت به خاطر آنچه پس از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) انجام داده‏ام، از دفن شدن پیش آن حضرت شرم دارم. و لذا در بقیع دفن شد؛ ام‎سلمه (متوفاي سال 61 ه.) بهترین همسر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پس از خدیجه و از حامیان ولایت امیرمؤمنان بود. (5)
 
مقبره ابراهیم

تنها فرزند پسر، كه در مدینه نصیب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شد، ابراهیم بود كه از مادري به نام ماریه قبطیه به دنیا آمد. این زن را حاكم مصر به رسم‏ هدیه براي رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرستاده بود. ابراهیم در ذیحجه سال هشتم هجرت متولد شد. با تولد او موجي از شادي و سرور مدینه را فرا گرفت، بطوري كه محل تولد ابراهیم، به عنوان مشربه ام ابراهیم تا همین اواخر نیز از آثار دیني مدینه به شمار مي‏رفت. اما پس از گذشت قریب یك سال، ابراهیم درگذشت و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را در غم فقدان فرزند خود شدیدا اندوهگین كرد.
ابراهیم در كنار عثمان بن مظعون، كه یاري فداكار و مورد علاقه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود، مدفون شد.
 
فاطمه بنت اسد

این مادر، از زنان بسیار محبوب نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود. وي آنقدر عظمت داشت كه بنابر اخبار فراوان، به اندرون خانه كعبه رفت و امیرمؤمنان، علي(علیه‎السلام) را در آن مكان مقدس به دنیا آورد. او به عنوان همسر ابوطالب در سرپرستي رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شریك بود و آن حضرت فاطمه بنت اسد را چون مادر خویش مي‏دانست. وي از نخستین زنان مسلمان در مكه بود و پس از هجرت، همراه فرزندش امام علي(علیه‎السلام) در مدینه زندگي مي‏كرد. به هنگام رحلتش، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به شدت متاثر شد و بر وي نماز خواند و در حالي كه مي‏گریست، او را در قبر نهاد. محتمل است قبري كه در نزدیكي قبور ائمه(علیهم‎السلام) قرار دارد، از آن فاطمه بنت اسد باشد.
در روایت‎هاي دیگر، محل دفن وي در نزدیكي قبر سعد بن معاذ و ابوسعید خدري دانسته شده است.
 
عباس بن عبد المطلب
عباس عموي پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود و در حوادثي كه در مكه بر اسلام گذشت، در جمع بني‎هاشم از مدافعان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به شمار مي‏رفت. وي از اشراف مكه تلقي مي‏شد و روحیه اشرافي نیز داشت. در عین حال، پس از آن كه اسلام آورد و به دلیل كمكي كه در جمع بني‎هاشم به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) كرده بود و نیز به عنوان عموي آن حضرت، مورد علاقه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود. وي بعد از رحلت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به امیرمؤمنان(علیه‎السلام) وفادار بود و در سال 33 هجري قمري در عهد خلافت عثمان بدرود حیات گفت. بني عباس از نسل او هستند.
 
دیگر مدفون شدگان بقیع
پیش از این اشاره كردیم كه بقیع مدفن هزاران تن از صحابه، تابعین و بزرگان اسلام است. قبور بسیاري از آنان نامشخص و برخي نیز مشخص است.

محمد بن علي
محمد حنفیه فرزند بزرگوار امیرمؤمنان(علیه‎السلام) است. وي مورد علاقه پدر بود و در جنگ‎هاي امیرمؤمنان(علیه‎السلام) با ناكثین، قاسطین و مارقین در كنار آن حضرت شركت داشت. وي در سال 80 هجري درگذشت.

عقیل بن ابي طالب
وي فرزند ابوطالب و بیست ‏سال بزرگتر از امیرمؤمنان(علیه‎السلام) بود و از نسب شناسان معروف زمان خویش شمرده مي‏شد. (6)

عبدالله بن جعفر
جعفر بن ابي طالب همان كسي بود كه سرپرستي مهاجران حبشه را به عهده داشت و پس از بازگشت، در جنگ مؤته به شهادت رسید. عبدالله، فرزند بزرگ وي، همسر زینب دختر امیرمؤمنان (علیه‎السلام) و مردي با گذشت بود. تني چند از فرزندانش در كربلا به شهادت رسیدند. او در سال 80 درگذشت.

اسماعیل بن جعفر الصادق(علیه‎السلام)

اسماعیل فرزند بزرگ امام صادق(علیه‎السلام) بود كه پیش از پدر درگذشت. یكي از فرقه‏هاي اسلام كه به نام اسماعیلیه شناخته مي‏شود، از معتقدان به امامت او و فرزندانش هستند. مقبره اسماعیل تا ده - پانزده سال پیش بیرون از بقیع قرار داشته است. چنین اظهار شده كه قبر را به داخل بقیع منتقل كرده‏اند.
شاهدي عیني گفت ‏شبي خود ناظر بوده كه مقبره را خراب كردند و محتویات قبر را به داخل بقیع انتقال دادند.

صفیه

صفیه دختر عبدالمطلب و عمه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود. وي از زنان ‏با شهامت صدر اسلام به شمار مي‏رفت و در جریان جنگ احزاب، در داخل شهر، یك یهودي را كه براي یهودیان بني قریظه جاسوسي مي‏كرد، به قتل رساند.

 

عاتكه

عاتكه نیز دختر عبدالمطلب و از عمه‏هاي رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود. وي همان است كه در مكه، پیش از جنگ بدر، خوابي بدین مضمون دید كه قریش جگرگوشه‏هاي خود را از دست مي‏دهد. اما ابوجهل او را مورد تمسخر قرار داد و از قضا در بدر، قریش بیشترین بزرگان خود و از جمله ابوجهل را از دست داد.

این دو خواهر در كنار یكدیگر دفن شده‏اند و در گذشته بقعه‏اي داشته‏اند كه به نام ‏«بقیع العمات‏» شناخته مي‏شد، و اكنون اثري از آن بر جاي نمانده است.
 
برگرفته از کتاب آثار اسلامي مكه و مدینه، رسول جعفریان