عبادة بن صامت که بود؟ آیا درست است که شیعیان او را توثیق نکردهاند و از انصار معاویه بود؟

شیعه نیوز:
پرسش
عبادة بن صامت که بود؟ آیا درست است که عبادة بن صامت در میان شیعیان فردی ثقه نیست؟ آیا وی از انصار معاویه بود؟
پاسخ اجمالی
با بررسی دقیق کتابهای تاریخی و تراجم، چنین بهدست میآید که در صدر اسلام، دو تن از مشهورین، معروف به ابن صامت بودهاند؛ یکی عبادة بن صامت خَزرجی و دیگری عبدالله بن صامت غفاری. از آنجایی که از این دو تن؛ روایت قابل توجّهی در منابع روایی شیعه وجود ندارد، درباره وثاقت آنان بحث جامعی نشده است، اگرچه عبادة بن صامت خزرجی از اصحاب رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) است و عبدالله بن صامت غفاری از شیعیان امیر المؤمنین علی( علیه السلام ) است.
پاسخ تفصیلی
عبادة بن صامت، یکی از بزرگان و اصحاب پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم ) در مدینه بود، و در بیعت عقبه حضور داشت. او، در جنگهاى بدر، احد، خندق و همه جنگهاى دیگر پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) همراه آنحضرت بود و هنگامى که مسلمانان براى جنگ به شام عزیمت کردند او هم به شام رفت. او در سال ۳۴ هجری و در زمان خلافت عثمان بن عفان و در سن هفتاد و دو سالگى در رمله که از سرزمینهاى شام است درگذشت‏، و بنا بر قولی؛ او تا زمان خلافت و حکمرانی معاویه زنده بود،[1] و در سال ۴۵ هجری وفات یافت.[2] برخی از نقلها او را جزو جمع کنندگان قرآن در زمان پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) شمردهاند.[3]
زمانی که معاویه از طرف خلیفه دوم بر امور شام مسلط بود، بین او و عبادة بن صامت اختلافاتی پیش آمد، عباده به همین علت؛ سرزمین شام را ترک کرد و گفت: در جایی که معاویه باشد، زندگی نخواهم کرد! وقتی به مدینه برگشت؛ خلیفه دوم از علت بازگشتش پرسید، که عباده ماجرا را تعریف کرد. عمر به او گفت: به جایی که بودهای برگرد، خداوند زشت [و بیبرکت] گرداند زمینی را که تو در آن نیستی، از این به بعد؛ معاویه هیچ تسلطی بر تو نخواهد داشت.[4] بنابر برخی از نقلها؛ عبادة بن صامت اولین مسلمانی بود که منصب قضاوت در فلسطین را بر عهده گرفت.[5]
جایگاه عباده بن صامت در میان پیروان اهل بیت( علیه السلام )
شیخ طوسی در کتاب رجالش، شخصی به نام عبادة بن صامت را نام میبرد که از راویان و اصحاب رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) است.[6]
کشّی نیز از قول فضل بن شاذان درباره عبادة بن صامت میگوید: «از سابقهداران در اسلام که به ولایت امیر المؤمنین علی( علیه السلام ) بازگشتند، میتوان به ... و عبادة بن صامت اشاره کرد».[7] علامه حلی نیز درباره عبادة بن صامت میگوید: «عباده؛ پسر برادر ابوذر غفاری است که مدتی در بصره اقامت کرد و از کسانی است که به ولایت امیر المؤمنین ( علیه السلام ) باز گشت».[8]
همان طور که در دو کتاب رجال کشّی و رجال علامه حلی دیده میشود، گویا عبادة بن صامت در پارهای از عمرش، همراه امام علی( علیه السلام ) نبوده است و سپس ملتزم به ولایت ایشان شده است. از اقامت وی در بصره میتوان تا حدی به این مطلب پی برد که احتمالاً عباده به همراه عده محدودی از اصحاب پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم )، در بین سپاه جمل و در صف مقابل امیر المؤمنین ( علیه السلام )، در بصره اقامت کرده است. مطلبی که توسط برخی از تراجم نویسان بدان اشاره شده است،[9] اگرچه بودن او در بصره - حتی هنگام واقعه جمل – را نمیتوان به طور قطعی نشانگر آن دانست که او در صف مقابل امام علی( علیه السلام ) قرار داشت.
تا اینجا؛ ظاهراً مشکلی در بین نیست؛ عبادة بن صامت که از اصحاب پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) بوده، برای مدتی احیاناً در مقابل امام علی( علیه السلام ) قرار داشت، اما بالاخره بازگشته و از پیروان آنحضرت شد.
اما مشکل اساسی اینجا است که آنچه در ترجمه عبادة بن صامت در اغلب منابع شیعی (مانند رجال کشی، رجال علامه حلی، رجال ابن داود و..) و منابع اهل سنت آمده است، با هم متفاوت است. در تاریخ و منابع اهل سنت چنین بیان شده است که وی در زمان خلیفه دوم به شام رفت و منصب قضاوت آنجا را گرفت و در همانجا در گذشت. اما در منابع شیعی از حضور او در حجاز و عراق سخن به میان آمده!، مطلبی که در منابع و تاریخ منتسب به اهل سنت، اشارهای بدان نشده است. به عبارت دیگر؛ یک نفر به نام عبادة بن صامت وجود دارد ولی با دو زندگینامه!
حل مشکل
شیخ طوسی در رجال خود و ذهبی در کتاب «تاریخ الإسلام» از دو «ابن صامت» سخن گفتهاند؛ اولی: عبادة بن صامت خزرجی[10] و دیگری: عبدالله بن صامت غفاری(پسر برادر ابوذر غفاری)[11] که با استناد به آن میتوان چنین گفت: اصولاً در صدر اسلام؛ هیچگاه دو تن به نام عبادة بن صامت وجود نداشته، بلکه نام یکی: عبادة بن صامت و دیگری عبدالله بن صامت بوده است که به جهت شباهت لفظ عبادة به عبدالله در بسیاری از کتابها اشتباه شده است. اولی؛ یعنی عبادة بن صامت که جزو انصار و سابقین در اسلام بوده و در بیعت عقبه هم شرکت داشت و در همان صدر اسلام (در زمان خلافت خلیفه دوم) به شام هجرت و در همانجا در گذشته است، و دیگری عبدالله بن صامت که پسر برادر ابوذر غفاری است که قطعاً سابقه او در اسلام از اولی کمتر است.
اما آنچه از کشّی و علامه حلی نقل شده بیانگر آن است که عبادة بن صامت که در بصره بوده و جزو یاران امام علی( علیه السلام ) شد، همان عبادة بن صامتی است که جزو سابقین در اسلام بوده!! ولی چنین مطلبی صحیح نیست و شخصی که همراه امام علی( علیه السلام ) شد،کسی نیست، جز عبدالله بن صامت غفاری!
پس آنچه در رجال شیخ طوسی و برخی از منابع اهل سنت آمده است بیشتر مورد قبول است؛ زیرا در همه کتابهای تاریخی که ذکری از عبادة بن صامت خزرجی آمده است، او را از مهاجرین به شام ذکر کردهاند و تنها یک بازگشت برایش نقل کردهاند و آن هم به خاطر اختلافش با معاویه بود که در زمان خلیفه دوم به مدینه بازگشت و مجدداً با توصیه عمر؛ به شام برگشت و طبق یکی از اقوال؛ در زمان عثمان بن عفان از دنیا رفت. بنابراین، در زمان جنگ جمل، عبادة بن صامت از دنیا رفته بود.
نتیجه اینکه:
کسانی که عبادة بن صامتِ ساکن در بصره را از سابقهدارهای اسلام معرّفی کردهاند، به خطا رفتهاند.[12] آیت الله خویی در معجم رجالی خود به این نکته اشاره کردهاند که ما دو ابن صامت داریم که اولی از اصحاب رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) و دیگری پسر برادر ابوذر غفاری است که در بصره اقامت کرده است و به ولایت امیر المؤمنین بازگشته است.[13] اما متأسفانه در معجم رجالی، اسم پسر برادر ابوذر را همانند آنچه در رجال کشی و علامه حلی و ابن داود، آمده است، «عبادة» ذکر کرده است. لذا در مورد «عبادة» به دو اشکال در کتابهای رجالی و تراجم بر میخوریم؛ اول آنکه: تنها یک ابن صامت وجود دارد که مرحوم خویی به این اشکال توجه داشته و جواب داده است. دوم آنکه: دو تن به نام «عبادة بن صامت» داریم، و همان طور که در جواب گفته شد؛ یکی از آن دو؛ عبادة بن صامت خزرجی و از اصحاب رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) است و دیگری عبدالله بن صامت غفاری است که از اصحاب امیرالمؤمنین( علیه السلام ) است.
وثاقت دو «ابن صامت»
عبادة بن صامت خزرجی، از اصحاب رسول الله( صلی الله علیه و آله و سلم ) بوده است و عبادة بن صامت غفاری هم از جایی که او را جزو شیعیان و پیروان امام علی( علیه السلام ) نامیدهاند، وثاقت و مورد اعتماد بودنش استفاده میشود. البته شایان ذکر است که روایات چندانی[14] از هر دو «ابن صامت» در کتب روایی ما وجود ندارد.

[1]. ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد‏، الطبقات الکبری‏، تحقیق: عطا، محمد عبد القادر، ج 3، ص 411، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1410ق.
[2]. ابن اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 3، ص 57، دار الفکر، بیروت، 1409ق.
[3]. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق: عبد الموجود، عادل احمد، معوض، علی محمد، ج 3، ص 507، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1415ق.
[4]. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، تحقیق: تدمری، عمر عبد السلام، ج 3، ص 423، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ دوم، 1409ق.
[5]. الاصابة فی تمییز الصحابة، ج 3، ص 506.
[6]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأبواب(رجال طوسی)، محقق و مصحح: قیومی اصفهانی، جواد، ص 43، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ سوم، 1427ق.
[7]. کشی، محمد بن عمر، إختیار معرفة الرجال، ص 38، نشر دانشگاه مشهد، 1348ش.
[8]. علامه حلّی، حسن بن یوسف، خلاصة الأقوال، ص 129، منشورات المطبعة الحیدریة، نجف اشرف، چاپ دوم، 1381ق.
[9]. مرحوم میرزا ابوالقاسم نراقی میگوید: «عبادة بن صامت که از اصحاب رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) بود، مدتی در واقعه جمل، در بصره اقامت کرد»؛ نراقی، میرزا ابوالقاسم بن محمد بن احمد، شعب المقال فی درجات الرجال، محقق و مصحح: احمدی، محسن، ص 193، کنگره بزرگداشت نراقی، قم، 1422ق.
[10]. رجال طوسی، ص 43؛ تاریخ ‏الإسلام، ج ‏3، ص 422.
[11]. رجال طوسی، ص 71؛ تاریخ الاسلام، ج 6، ص 401.
[12]. از جمله کسانی که به این مطلب تصریح کرده است؛ حضرت آیت الله خویی است؛ ر.ک: موسوی خویی، سید ابو القاسم، موسوعة الإمام الخوئی، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، ج 10، ص 241، قم، چاپ اول، 1418ق.
[13]. همان.
[14]. در روایتی از عبادة بن صامت آمده است: پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) به پدر عبادة بن صامت فرمود: «هر کدام از انصار را دیدی که دشمنی و بغض علی( علیه السلام ) را دارد، بدان! اصل و نسب او یهودی است»؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج 2، ص 468، کتاب فروشی داوری، قم، چاپ اول، 1385ش.

T