دادرسی‌های پیامبران و امامان بر مبنای احقاق حق بود و یا تنها در راستای فصل خصومت؟ به عبارتی، آیا تمام قضاوتهای آن حضرات بدان می‌انجامید که حق به صاحبان حق برسد و یا آنکه تنها پرونده قضایی مختومه می‌شد؟!

شیعه نیوز:
پرسش
آیا مبنای دادرسی‌های امام علی( علیه السلام ) احقاق حق بود، یا گاه فصل خصومت هم بود؟
پاسخ اجمالی
با آنکه این امکان برای خدا وجود دارد که دانش غیب را در اختیار افراد برگزیده خویش قرار داده تا آنان بر اساس چنین دانشی به قضاوت پرداخته و همواره صاحبان حق واقعی را به حق خودشان برسانند، اما پروردگار به دلیل مصالحی خواسته تا قضاوت در این دنیا تنها بر اساس روش‌هایی چون گواه گواهان، اقرار و سوگند باشد و احقاق حق واقعی در قیامت انجام شود. بر این اساس می‌توان فرض کرد که در پرونده‌ای که یک فرد معصوم نیز قاضی رسیدگی‌کننده آن است، شاکی به حق خود نرسد! با این وجود، پیشوایانی چون امام علی( علیه السلام ) با توجه به زیرکی‌ها و توانایی‌هایی که حتی بدون استفاده از دانش غیب از آن برخوردار بودند، در بیشتر قضاوتهای خود که با روشهای عادی نیز انجام می‌شد، صاحبان حق را به حقشان می‌رساندند.
پاسخ تفصیلی
برای روشن شدن مبنای دادرسی پیامبران و امامان ابتدا لازم است معنای «احقاق حق» و «فصل خصومت» و رابطه میان آن دو روشن شود.
الف. احقاق حق
در برخی آیات قرآن به «احقاق حقّ» اشاره شده است: «رَبِّ احْکُمْ بِالْحَقّ»،[1] « فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَق»،[2] «وَ اللهُ یَقْضی‏ بِالْحَقِّ».[3] رفتارهای خداوند تماماً حق بوده و به بندگان خود نیز دستور می‌دهد تا در راستای «احقاق حق» تلاش کنند. یکی از توصیه‌های پروردگار به برگزیدگان و پیشوایان دینی آن است که در قضایای مربوط به قضا و قضاوت می‌باشد به حق کنند و در اینگونه توصیه‌ها مراد آن نیست که آن حضرات از علم غیب خود برای شناخت و اعمال حق بهره جویند بلکه مقصود آن است که قضاوت از راه‌هایی مانند شاهد و بیّنه باشد که شرع مقدس تعیین کرده است.
ب. فصل خصومت
فصل خصومت، به معنای حکم و قضاوت نمودن میان خلایق است.[4] معمولاً فقها این مسئله را در «کتاب القضاء» نسبت به «حکم قضایى حاکم» مورد بحث قرار داده‌اند. فصل خصومت در این دیدگاه به معنای حل مشکل مورد نزاع میان دو نفر(طرفین دعوی) و بسته‌شدن پرونده قضایی میان آنان بوده و به معنای آن نیست که لزوماً حق به صاحب حق برسد.[5]
ج. رابطه میان احقاق حق و فصل خصومت
اساس دستگاه قضایى در دعاوى بایستى کشف حقیقت و احقاق حق براساس راه‌های معین شده شرعی باشد نه صرفاً فصل خصومت و در این مورد تفاوتى میان دعاوى حقوقى و کیفرى وجود ندارد. بله در دعاوى کیفرى کشف حقیقت یک مسئله اساسى و محورى است و نمی‌توان از آن چشم‌پوشى کرد ولى در دعاوى حقوقى چنانچه حقیقت کشف نشد بایستى به گونه‌اى نزاع و درگیری را پایان داد. و بدان جهت است که فقها در تعریف «قضاء» گاهى با‌ فصل خصومت و در برخى موارد به احقاق حق اشاره کرده‌اند[6] و تفاوتى بین دعاوى حقوقى و کیفرى نگذاشته‌اند.
به هر حال؛ احقاق حق؛ حکم کردن براساس راه‌هایی است که در باب قضاوت و دادرسی معین شده است، که گاهی مطابقت با واقع پیدا می‌کند و گاهی این‌گونه نیست و تنها منجر به فصل خصومت می‌شود، و احقاق حق در این صورت، در حدّ ظاهر است نه واقع! در ادامه به برخی روایاتی که به این واقعیت می‌پردازند، اشاره خواهیم کرد.
مبنای دادرسی امام علی( علیه السلام )
امامت در فرهنگ شیعى به رهبرى سیاسى جامعه خلاصه نمی‌شود بلکه حکومت تنها یکى از شاخه‌هاى امامت است. برخی شاخه‌های‌ مهم دیگر، عبارت است از مرجعیّت دینى در تشریع و تبیین احکام و احقاق حق و فصل خصومت(قضاوت) و نیز مقام ولایت معنوى به‌عنوان انسان کامل و حجّت خدا در زمین.
به دیگر سخن؛ تصرف فعلی یا قولی پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) و ائمه اطهار( علیه السلام )، از چند طریق است: 1. از راه تبلیغ و تبیین شریعت، 2. از راه ولایت و امامت، 3. از راه قضاء و فصل خصومت با روش‌های بیّنه یا سوگند یا اقرار.[7]
در این راستا، مبنای دادرسی امام علی( علیه السلام )؛ حق‌محورى، به عنوان مظهر صداقت سیاسى است. حق‌گرایى و حق‌مدارى، در جاى جاىِ حکومت کوتاه امام علی( علیه السلام )، به روشنى پیداست. آن‌حضرت جز به حق نمی‌اندیشد و آهنگى جز احقاق حق ندارد:
«ذلیل [و ستمدیده] نزد من عزیز و ارجمند است تا آن‌گاه که حقّ او را از ظالم بازستانم، و زورمند [و ستمگر] نزد من ناتوان است تا حقّ مظلوم را از او پس بگیرم»‏.[8]
با این وجود وگرچه امام با آن توانایی‌ها و زیرکی‌های ویژه خود، حتی بدون استفاده از دانش غیب نیز در موارد بسیاری از قضاوتهای خود – و شاید تمام آنان – به حق واقعی حکم داده، اما از لحاظ مبانی عقیدتی نیازی نیست که این احقاق حق در همه موارد به معنای مطابقت با حق واقعی باشد، بلکه حضرتشان – و نیز قضات منصوب توسط ایشان - موظف بودند که تنها با توجه به بیّنه و شاهد و دیگر راه‌های مشروع دادرسی به قضاوت بپردازند که طبیعتاً این امکان نیز همواره وجود داشت که حکم نهایی منطبق با حق واقعی نباشد.
اینکه نتیجه قضاوتهای معصومان ممکن است مطابق با واقع بوده و نیز ممکن است که تنها در حد فصل خصومت و احقاق حق ظاهری باشد در روایاتی مورد اشاره قرار گرفته است:
1. پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم ): «میان شما با بیّنه و سوگند، داورى می‌کنم. و بعضى از شما در استدلالش، قوی‌تر از دیگرى است. بنابراین، هر مردى که من [با توجّه به گواه و سوگند] چیزى از مال برادرش را به نفع او حکم کنم [و او بداند که حقّش نیست و بگیرد]، در حقیقت، تکّه‌اى آتش در اختیار او گذارده‌ام».[9]
2. امام صادق( علیه السلام ): «داوود پیامبر( علیه السلام ) از خدا خواست: پروردگارا! حق واقعی را نشانم ده تا قضاوتم بر اساس آن باشد! خداوند فرمود: تو توانش را ندارى. داوود پافشارى کرد. بعد از آن بود که فردی به شکایت نزد داوود آمد. خدا به او وحى کرد که این شاکى، پدر فردی که طرف شکایتش است را کشته و مالش را ربوده است! داوود دستور داد تا شاکى را بکشند و مالش را گرفته و در اختیار فردی بگذارند که از او شکایت شده بود! مردم شگفت زده شده و به گفتگو در مورد این قضاوت عجیب داوود پرداختند تا آنجا که سخنانشان داوود را آزرده‌ خاطر کرد و از خدا خواست تا این توانایی را از او بردارد. خداوند چنین کرد و به او فرمود که: اکنون با استفاده از گواهان، میان مردم قضاوت کن و از آنان بخواه که به نام من سوگند بخورند».[10]
در پایان بیان این نکته نیز خالی از لطف نیست که شیخ طوسى و سید مرتضى مسئله احقاق حق را یکى از انگیزه‌هاى امیرمؤمنان( علیه السلام ) از ورود در شورا ذکر کرده و گفته‌اند: «صاحب حق می‌تواند از هر راه مشروع و پسندیده، حق خویش را باز ستاند؛ به‌ویژه اگر حق، تکلیف شرعى او باشد؛ زیرا در این صورت دستیابى به آن حق و تحمل سختی‌ها در راه آن، واجب خواهد بود، مانند حق امامت و رهبرى»‏.[11]

[1]. انبیاء، 112.
[2]. ص، 26.
[3]. غافر، 20.
[4]. طیب‏، سید عبد الحسین، کلم الطیب در تقریر عقاید اسلام، ص 685، کتابخانه اسلام‏، چاپ چهارم‏، 1362ش.
[5]. ر.ک: محقق داماد، سید مصطفى، قواعد فقه، ج ‌3، ص 241، تهران، مرکز نشر علوم اسلامى‌، چاپ دوازدهم‌، 1406ق.
[6]. نک: موسوی خوئى، سید ابوالقاسم، مبانى تکملة المنهاج، ج 41 موسوعه، ص 5؛ نجفى، محمّد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج 4، ص 82، بیروت، دار إحیاء التراث العربى، چاپ هفتم‌، بی‌تا.
[7]. تربتى شهابى،‌ محمود بن عبد السلام، ادوار فقه، ج ‌1، ص 516، تهران، سازمان چاپ و انتشارات‌، چاپ پنجم‌، 1417ق.
[8]. شریف الرضى، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 81، قم، هجرت، چاپ اول، 1414 ق.
[9]. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، ج ‏7، ص 414، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[10]. همان، ص 414 – 415.
[11]. شریف مرتضى،‏ تنزیه الأنبیاء، ص 179، قم، الشریف الرضی‏، چاپ اول‏، 1377ش؛ طوسی، محمد بن الحسن، تلخیص الشافى، ج 2، ص 154، قم، انتشارات المحبین‏، چاپ اول‏، 1382ش.

آیات مرتبط

سوره النساء (58) : إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ ۚ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا
سوره النساء (65) : فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا
سوره النساء (105) : إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ ۚ وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا
سوره المائدة (42) : سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ ۚ فَإِنْ جَاءُوكَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ ۖ وَإِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْئًا ۖ وَإِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ
سوره المائدة (43) : وَكَيْفَ يُحَكِّمُونَكَ وَعِنْدَهُمُ التَّوْرَاةُ فِيهَا حُكْمُ اللَّهِ ثُمَّ يَتَوَلَّوْنَ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِكَ ۚ وَمَا أُولَٰئِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ
سوره المائدة (44) : إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ ۚ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَاءَ ۚ فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلًا ۚ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ
سوره المائدة (45) : وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ ۚ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ ۚ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ
سوره المائدة (47) : وَلْيَحْكُمْ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ ۚ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ
سوره المائدة (48) : وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ ۖ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ ۖ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ ۚ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَٰكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ ۖ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ ۚ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ
سوره المائدة (49) : وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ ۖ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُصِيبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ ۗ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ
سوره المائدة (95) : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ ۚ وَمَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْيًا بَالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاكِينَ أَوْ عَدْلُ ذَٰلِكَ صِيَامًا لِيَذُوقَ وَبَالَ أَمْرِهِ ۗ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ ۚ وَمَنْ عَادَ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ ۗ وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ
سوره الأنبياء (78) : وَدَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ إِذْ يَحْكُمَانِ فِي الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فِيهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَكُنَّا لِحُكْمِهِمْ شَاهِدِينَ
سوره النور (48) : وَإِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ إِذَا فَرِيقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ
سوره النور (51) : إِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَنْ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
سوره الأحزاب (36) : وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ ۗ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا
سوره ص (22) : إِذْ دَخَلُوا عَلَىٰ دَاوُودَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ ۖ قَالُوا لَا تَخَفْ ۖ خَصْمَانِ بَغَىٰ بَعْضُنَا عَلَىٰ بَعْضٍ فَاحْكُمْ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ وَلَا تُشْطِطْ وَاهْدِنَا إِلَىٰ سَوَاءِ الصِّرَاطِ
سوره ص (26) : يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَىٰ فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ۚ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ
سوره الممتحنة (10) : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا جَاءَكُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ ۖ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِهِنَّ ۖ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ ۖ لَا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَلَا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ ۖ وَآتُوهُمْ مَا أَنْفَقُوا ۚ وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ ۚ وَلَا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوَافِرِ وَاسْأَلُوا مَا أَنْفَقْتُمْ وَلْيَسْأَلُوا مَا أَنْفَقُوا ۚ ذَٰلِكُمْ حُكْمُ اللَّهِ ۖ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ ۚ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ

T