چگونه حیات علمی مساجد توسط امامان شیعه استمرار یافت؟

به گزارش «شیعه نیوز»، مساجد به لحاظ فرهنگی و تربیتی کارکردهای مهمی در ابعاد مختلف و متنوع داشته اند.  برخی از کارکردهای مسجد به شرح زیر است.

 الف) آموزشی

 یکی از ابعاد مهم نقش های مسجد، جنبه تعلیم و  تعلم بوده است. مساجد توانسته اند در صدر اسلام نقش آموزش و تعلیم را به خوبی ایفا کنند زیرا که قرآن کریم برای علم و  فراگیری دانش اهمیت و جایگاه بالایی قائل بود. اولین آیه قرآن که بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد وی را به خواندن دعوت نمود و در ادامه سخن از تعلیم خدا و  تعلم انسان سخن به میان آورد. قران کریم پیوسته پیامبر (صلی الله علیه و آله) را مامور آموزش دادن انسان ها معرفی می کند و از او می خواهد این رسالت مهم را بر دوش گیرد.

«هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ»

«اوست خدايی که به ميان مردمی بی کتاب پيامبری از خودشان مبعوث داشت تا، آياتش را بر آنها بخواند و کتاب و حکمتشان بياموزد اگر چه پيش ازآن در گمراهی آشکار بودند. »

 از سوی دیگر احادیث بی شماری در ارتباط با فراگیری علم در هر زمان در هر جا و بر هر فرد وجود دارد که مسلمانان را به تعلیم و تعلم فرا می خواند. هرگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) جمعی را می دید که در مسجد تشکیل شده مشغول درس بودند کنار آنها می نشست و می فرمود: من به این امر مامور شده ام.

 اول) مسجد الحرام

 مسجد الحرام از دیر باز محل اجتماع  مردم بود. مشرکان قریش، بازرگانان و مسافران به این مکان می  آمدند و  برای طواف یا پرستش بت ها در مسجد الحرام حضور می یافتند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) بارها در کنار حجر  اسماعیل می ایستاد و به تلاوت قرآن می پرداخت و مردم را به اسلام دعوت می نمود. رسول خدا در مسجد الحرام برای یاران خویش از معارف قرآن سخن می گفت، واجبات و محرمات را برای آنها آموزش می داد و به سوالات مسلمانان پاسخ می داد. سخنان پیامبر (صلی الله علیه و آله) نه تنها کسل کننده نبود بلکه برای یاران بسیار پرجاذبه و با طراوت بود. این جلسات هر روز برگزار نمی شد تا مبادا شنوندگان خسته شوند. نوشته اند که برگزاری جلسات سخنرانی بعد از نماز صبح و شام منقعد می شد.

دوم) مسجد النبی

 اولین معلم مسجد النبی، پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود. یاران آن حضرت همچون شاگردانی با وفا آن حضرت را چون نگینی در بر می گرفتند و با آن حضرت به بحث و گفتگو می نشستند. تاریخ نشان می داد که شاگردان این مدرسه در سراسر بلاد اسلامی پراکنده شدند و اسلام رابه اقصی نقاط قلمرو آیین محمدی رساندند.

 معاذ بن جبل جوان انصاری بود و در فراگیری  قرآن تلاش زیادی کرده بود و بعد از فتح مکه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) او را برای تعلیم قرآن به اهل مکه گذاشت و خود به سوی حنین رهسپار شد هنگام رحلت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) همین معاذ  در یمن مشغول ترویج اسلام بود و بعد از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به سوی شام رفت و در آن جا برای مردم فقه و قرآن می گفت. شخصی به نام ابو بحریه می گوید: وارد مسجد حمص شدم، جوانی را دیدم که مردم اطرافش نشسته اند و او سخن می  گوید مثل اینکه از دهانش نور خارج می شود. بالاخره معاذ در سال هجده هجری در سن سی و  پنج سالگی براثر طاعون در شام در گذشت.

 هر چند محور فعالیت های فرهنگی و آموزشی در مسجد النبی، شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود اما زمان عدم حضور آن حضرت اقدامات  آموزشی و دینی تعطیل نمی شد. دراین شرایط افراد از سوی پیامبر (صلی الله علیه و آله) نصب می شدند و به این امر خطیر گمارده می شدند.

 برگزاری این جلسات سخنرانی و کلاس های آموزشی بعد از پیامبر (صلی الله علیه و آله) استمرار یافت و در مساجد دیگر نیز برقرار می شد. مکان هایی چون مسجد الاقصی، مسجد بصره، جامع اموی دمشق، جامع منصور بغداد و مساجد مصر از  جمله مساجدی بودند که کانون فرهنگی و  آموزشی به حساب می آمدند.

 سوم) استمرار حیات علمی مساجد توسط امامان شیعه

کلاس های که در مسجد الحرام و مسجد النبی تشکیل می شد تنها توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله) اداره نمی شد. گاهی امام علی (علیه السلام) به فرمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) از منبر آن حضرت بالا می رفت و یک پله پایین تر از مکان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می نشست و  برای مردم سخن می گفت، همگان حدیث پیامبر (صلی الله علیه و آله) را شنیده بودند که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شهر علم است و دروازه اش علی (علیه السلام) لذا اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله) از دروازه علم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد می شدند و از محضر علی (علیه السلام) فیض می بردند. حضرت علی (علیه السلام) از هیچ سوالی روی گردان نبود و هرگاه کسی از آن امام (علیه السلام) سوالی می کرد، بی جواب باز نمی گشت. ابن ابی الحدید از عمر نقل می کند که می گفت خدا روزی را نیاورد که معضلی پیش آید و ابوالحسن پیش ما نباشد. همچنین عمر دائم می گفت: هرگاه علی (علیه السلام) در مسجد است کسی جز او حق فتوا ندارد.

بعد از امیر مومنان (علیه السلام)، امام حسن (علیه السلام) به سرنوشت پدر دچار شد و از صحنه سیاست کناره گیری کرد اما حرکت حضرت علی (علیه السلام) را استمرار بخشید. بلاذری نقل میکند که امام حسن (علیه السلام) وقتی نماز صبح را در مسجد النبی به جای آورد تا طلوع آفتاب مشغول ذکر می شود. آن گاه به یکی از ستون های مسجد تکیه می دهد و می نشیند. هرکس مسجد باشد، می آید و از او استفاده می کند تا اینکه که آفتاب بالا می آید، پس او  برمی خیزد و دو رکعت نماز می خواند و به خانه های همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله) می رود و از احوال آنان جویا می شود و بعد به منزل خود رهسپار می شود. دوباره هنگام عصر به مسجد می رود و برنامه نماز و رجوع مردم به او تکرار می شود.

شکوفایی دانش اسلامی در عهد امام صادق (علیه السلام) به اوج رسید. در زمان آن حضرت، مسجد النبی بسان زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) چونان خورشیدی درخشید و به کانون نشر معارف دینی تبدیل شد. در عصر امام صادق (علیه السلام) معارف اسلامی تدریس می شد و دانش پژوهان و دانشمندان گردا گرد آن جلسات درس امام صادق (علیه السلام) تا چهار هزار نفر برآورد شده اند. آن حضرت شاگردان ممتاز خویش را برای تدریس و مناظره در رشته های مختلف علمی آموزش می داد. در آن زمان بازار علم و  فرهنگ چنان رونق گرفت که دیگر مساجد نیز جایگاه فرهنگی خویش را به دست آورند. امام رضا (علیه السلام) درباره جلسات درس خویش در مسجد النبی فرمود: من در مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله) می نشستم، با آنکه که شمار عالمان در مدینه زیاد بود. ولی هرگاه در مسئله ای با مشکل مواجه می شدند، همگان معتقد بودند که بایستی مسئله را با من درمیان بگذارند. آنان که مسایل و مشکلات علمی خویش را به سوی من می فرستادند و من بدانها پاسخ می گفتم.

حاصل آنکه مسجد نقش مهمی در برگزاری  جلسات درس و آموزش داشت. گسترش مراکز آموزشی و فرهنگی مرهون ساختار مسجد است. مسلمانان بسیاری از این دانش ها و آگاهی های خویش را در مساجد فرا گرفتند و از حضور در این مکان مقدس بدست آوردند. مسجد نه تنها عبادتگاه است بلکه دانشگاهی بزرگ به حساب می آید که شور و نشاط علمی و فرهنگی را پی ریزی کرد. برمتولیان مسجد است که این مکان را به پایگاه علم و دانش تبدیل کنند و در آنجا این مسیر لازم است. معارف دینی ومباحث اعتقادی اولویت یابند و  سکان داران فرهنگی مساجد مباحثی نو و با زبانی مخاطب فهم، عقاید دینی و دانش های اسلامی را برای قشرهای مختلف طراحی  و ارایه کنند تاجان تشنگان از زلال معارف قرآن سیراب گردد. گرمی بازار علم دینی باید در مساجد باشد، جایگاه ارتقای رشد اخلاقی جامعه مسجد است  و در این مکان باید فضایل اخلاقی ترویج و  و برجسته شوند. امروزه خوشبختانه شاهدیم که بسیاری از درس ها در حوزه های علمیه در مساجد برگزار می شود. ضروری است که مسئله آموزش و فرهنگ را در مساجد جدی گرفت و آن را به یکی از ابعاد اصلی مسجد تبدیل کرد. رسول خدا فرمود: هرکس همواره به مسجد رفت و آمد کند، این هشت خصلت را به دست می آورد:  نشانی استوار، فریضه ای  برای انجام یافته، سنتی به پا داشته شده، علمی جدید، دوستی مفید، سخنی که او را به راه راست هدایت کند یا از هلاکت برهاند و نیز ترک گناه به جهت بیم از خدا یا شرم از مردم.

مبالغه آمیز نیست اگر بگوییم قرآن کریم سنگ بنای سواد آموزی برای مسلمانان اولیه بود. از همان ابتدا، مسلمانانی که خواندن و نوشتن می دانستند، افتخار ثبت و ضبط مطالب وحی را پیدا کردند. قرآن در اوائل نزول برای مسلمانان زبان رسمی و متن معتبر به حساب می آمد. قرآن اولین کتابی بود که در دسترس تمام مسلمان ها قرار گرفت. جالب اینکه بدانیم واژه قران به معنای خواندن است. گذشته از اینکه کتاب آسمانی بیشترین مشوق برای کسب علم توسط مسلمانان بوده است. بر این اساس آموزش علوم مختلف قرآن، تدبر در آیات و فهم عمیق مضامین وحی باید در  مساجد توسعه فراوانی یابد، به گونه ای که قرآن اصلی ترین موضوع در مساجد باشد.

انتهای پیام/ 852

منبع: کتاب مسجد و سبک زندگی