«فدک» غصب شده زمین و زمان/ اختلافات حکومت و فاطمه زهرا(سلام الله علیها) بر سر فدک چه بود؟

SHIA-NEWS.COM شیعه نیوز:

به گزارش «شیعه نیوز»، تقارن ایام شهادت بانوی دو عالم، فاطمه زهرا(سلام الله علیها) با نوروز امسال حال و هوای دیگری در دل محبین اهل بیت و ائمه اطهار (علیهم السلام) ایجاد کرد تا جایی که افراد ناخودآگاه شان و منزلت این حضرت را ارج نهادند.

اما در این فضای مالامال از حب آل محمد (صلی الله علیه وآله) که قلب‌های مسلمین آکنده از عشق به ائمه اطهار (علیهم السلام) است عموم مردم آماده‌تر از هر زمانی برای شنیدن حقایق کمتر عنوان شده دین هستند. ماجرای "فدک" یکی از این حقایق است که مظلومیت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و ظلم‌هایی که به ایشان شد را بیش از پیش نمایان می‌کند.

*فدک چیست؟

فدک دهکده‌ای در شمال مدینه و شرق خیبر بود که تمام ساکنان آن در زمره یهودیان محسوب می‌شدند. در سال هفتم هجرت، پیامبر برای سرکوبی یهودیان خیبر که علیه مسلمین توطئه می‌کردند سپاهی به آن سمت گسیل داشت و پس از چند روز محاصره دژهای آن را تصرف کرد.

پس از پیروزی کامل سپاه اسلام - با آن که اختیار اموال و جان‌های شکست خوردگان همگی در دست پیامبر (صلی الله علیه وآله) قرار داشت - پیامبر با بزرگواری تمام، پیشنهاد آنان را پذیرفت که نیمی از خیبر در اختیار یهودیان و نیم دیگر از آن مسلمانان باشد. بدین ترتیب یهودیان در سرزمین خود باقی ماندند و هر ساله نصف درآمد خیبر را به مدینه ارسال کردند.

با شنیدن خبر پیروزی سپاه اسلام، فدکیان که خود را همدست خیبریان می‌دیدند به هراس افتادند اما وقتی خبر برخورد بزرگوارانه پیامبر (صلی الله علیه وآله) با خیبریان منتشر شد شادمان از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) خواستند همانند خیبریان با آنان رفتار کند که پیامبر نیز این درخواست را پذیرفت.

تفاوت فقهی حکم یکسان خیبر و فدک: رفتار رسول خدا درباره فدک و خیبر در ظاهر یکسان بود ولی این دو سرزمین حکم همسان ندارند. مناطقی که به دست مسلمانان تسخیر می‌شود به دو صورت است:

1. مکان‌های که با جنگ و نیروی نظامی گشوده می‌شود؛ این سرزمین‌ها که در اصطلاح «مفتوح العنوة» (گشوده شده با قهر و سلطه) خوانده می‌شود، به منظور تقدیر از تلاش جنگجویان مسلمان در اختیار مسلمانان قرار می‌گیرد و رهبر جامعه اسلامی چگونگی تقسیم یا بهره برداری از آن را مشخص می‌سازد. منطقه خیبر، جز دو دژ آن به نام‌های «وطیح » و «سلالم » این گونه بودند.

2 . مکان‌هایی که با صلح گشوده می‌شود؛ یعنی مردم منطقه‌ای با پیمان صلح خود را تسلیم می‌کنند و دروازه ‌های خود را به روی مسلمانان می‌گشایند. قرآن کریم اختیار این نوع سرزمین‌ها را تنها به رسول خدا (صلی الله علیه وآله) سپرده است و مسلمانان در آن هیچ حقی ندارند.

فدک و دو دژ پیش گفته خیبر این گونه فتح شد، بنابراین ملک رسول خدا (صلی الله علیه وآله) محسوب می‌شود. طبری مورخ بزرگ می‌گوید: «و کانت فدک خالصة لرسول الله (صلی الله علیه وآله) لانهم لم یجلبوا علیها بخیل و لا رکاب; فدک ملک خالص پیامبر بود، زیرا مسلمانان آن را با سواره نظام و پیاده نظام نگشودند.»

ارزش اقتصادی فدک: درباره ارزش اقتصادی فدک بسیار سخن گفته‌اند. برخی از منابع شیعی درآمد سالیانه آن را بین 24 هزار تا 70 هزار دینار نوشته‌اند و برخی دیگر نصف درآمد سالیانه آن را 24 هزار دینار نگاشته‌اند. ابن ابی الحدید معتزلی یکی از متکلمان امامی مذهب چنان نقل می‌کند که ارزش درختان خرمای این ناحیه با ارزش درختان خرمای شهر کوفه در قرن هفتم برابر بود.

در یکی از گزارش‌های تاریخی مرتبط به زمان خلافت عمربن خطاب نیز آمده است: وقتی خلیفه دوم تصمیم گرفت فدکیان یهودی را از شبه جزیره عربستان اخراج کند، دستور داد نصف فدک را که سهم آنان بود، از نظر زمین و درختان و میوه‌ها قیمت گذاری کنند. کارشناسان ارزش آن را 50 هزار درهم تعیین کردند که عمر با پرداخت این مبلغ به یهودیان فدک، آنها را از عربستان بیرون راند. بنابراین می‌توان ارزش اقتصادی فدک در زمان رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و ابوبکر را چیزی نزدیک به این مقدار دانست.

*اختلافات حکومت و فاطمه زهرا(سلام الله علیها) بر سر فدک چه بود؟

* دلایل حضرت زهرا (سلام الله علیها) درباره فدک: چنان که نزد شیعیان مشهور است، حضرت زهرا (سلام الله علیها) فدک را ملک خود می‌دانست و برای اثبات مالکیت خود نیز دو دلیل آورد شامل بخشش و ارث.

1 . بخشش (نحله)

عمده منابع شیعی و اهل سنت این نکته را بیان می‌کنند که نیمی از فدک در سال هفتم هجری به ملکیت شخص پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) درآمد و پیامبر - طبق آیه «و آت ذالقربی حقه; حق خویشان خود را بپرداز» - آن را به حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) بخشید.

حضرت فاطمه (سلام الله علیها) پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) برای اثبات این ادعا حضرت علی (علیه السلام) و ام ایمن را گواه قرار داد. حکومت سخن حضرت زهرا را نپذیرفت و با این بهانه که اولا حضرت علی در این گواهی صاحب نفع است و ثانیا حتی اگر شهادت علی (علیه السلام) پذیرفته شود در اثبات امور مالی گواهی دو مرد یا یک مرد و دو زن لازم است، گواهی امام علی (علیه السلام) و ام ایمن را رد کرد.

عده‌ای با بیان این موضوع این سوال را مطرح می کنند، که اگر به راستی پیامبر فدک را به حضرت فاطمه (سلام الله علیها) بخشیده بود، چرا آن حضرت نتوانست شاهدان بیشتر بیاورد، با آنکه از نظر زمان حدود چهار سال فدک در اختیار وی قرار داشت؟

در پاسخ به این پرسش باید یاد آور شد گزارش‌های این واقعه نشان می‌دهد این بخشش درون خانوادگی بوده و پیامبر (صلی الله علیه وآله) صلاح ندید آن را آشکارا برای مردم اعلام کند. حضرت (صلی الله علیه وآله) تنها افراد بسیار نزدیک را بر این امر گواه گرفت و حتی مصلحت ندید افرادی مانند عباس (عموی رسول خدا) و همسرانش را شاهد این بخشش قرار دهد.

از طرفی ممکن است جمعی از شاهدان، با توجه به حاکمیت وقت، شهامت گواهی دادن نداشته‌اند چنانچه اکثریت جامعه آن روز از ابراز نص غدیر خم نیز خودداری می‌کردند.

همچنین گزارش‌های این واقعه نشان می‌دهد حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) در زمان حیات پدر بزرگوارش با توجه به اینکه در آمد فدک بسیار فراتر از نیازهایش بود اختیار آن را تماما به پدر واگذار کرد تا خود هر گونه صلاح می‌داند مازاد درآمد آن را مصرف کند. با این واگذاری بسیاری چنان پنداشتند که تصرفات پیامبر (صلی الله علیه وآله) در فدک تصرفاتی حاکمانه و به عنوان رهبر جامعه مسلمانان است، در حالی که در واقع آن حضرت (صلی الله علیه وآله) همه این امور را به نحو وکالت تام الاختیار از جانب دختر گرانقدرش انجام می‌داد.

با همه این تفاسیر و حتی اگر فرض شود که حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) هیچ شاهدی نداشته است به دلایل زیر رای حکومت از نظر قوانین و سنت اسلامی مردود است:

- در آیین دادرسی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) - البینة علی المدعی و الیمین علی من انکر- شاهد آوردن وظیفه مدعی و سوگند خوردن وظیفه منکر است،‌ از آنجایی که فدک در دست حضرت فاطمه(سلام الله علیها) بود و حکومت مدعی این مالکیت شد پس وظیفه مدعی است که شاهد بیاورد و حضرت سوگند یاد کند که کسی در این ملک حقی ندارد.

- با توجه به آیه تطهیر که مفسران شیعه و سنی شان نزول آن را درباره اهل بیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) می‌دانند اهل بیت آن حضرت (علیه السلام) از هر گونه رجس و پلیدی دورند پس بدیهی است که مصداق این آیه نمی‌تواند ادعای نادرست مطرح کند.

- محدثان شیعه و سنی بر این نکته اتفاق دارند که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) درباره حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) فرمود: «ان الله یغضب لغضبها و یرضی لرضاها; خداوند برای خشم فاطمه خشمگین و برای خشنودی‌اش خشنود می‌شود.» این جمله که حاکمان نیز آن را شنیده بودند، نشان می‌دهد فاطمه (سلام الله علیها) در همه شؤون زندگانی‌اش جز در مسیر خداوند گام بر نمی‌دارد و بی تردید چنین فردی هرگز ادعای دروغ بر زبان نمی‌راند.

- شاهد ادعاهای حضرت زهرا (سلام الله علیها) شخصیتی مانند علی (علیه السلام) است که با آیاتی چون «آیه ولایت » و آیه تطهیر تایید شده و در آیه مباهله به منزله نفس پیامبر (صلی الله علیه وآله) مطرح شده و افزون بر این با بیشترین تاییدات از سوی پیامبر (صلی الله علیه وآله) روبه رو است. تنها حدیث «علی مع الحق و الحق مع علی یدور حیث مادار; علی با حق است و حق با علی است و حق بر محور علی می‌گردد» برای اثبات درستی گفتار و کردارش کافی است.

این روایات در جامعه آن روز شایع بود و مسلما حکومتگران با آنها آشنا بودند. بی تردید رد کردن شهادت چنین شخصی نشان دهنده بی اعتنایی به آیات و روایات و یا دست کم نا آگاهی از آنهاست.

2. ارث

دلیل دیگری که حضرت فاطمه (سلام الله علیها) برای اثبات مالکیت فدک عنوان کرد ارث بود. حضرت پس از آن که حکومت شهادت گواهان را نپذیرفت از راه دیگر وارد شد و از حکومت خواست میراث پدرش را که فدک نیز بخشی از آن است به او واگذار کند و در این مورد به نص آیه قرآن درباره ارث متمسک شد: «یوصیکم الله فی الولادکم للذکر مثل حظ الانثیین... ؛ خداوند به شما درباره [ارث] فرزندانتان سفارش می‌کند که سهم پسر دو برابر دختر است ....»

ظاهر این آیه عام است و انبیا و غیر انبیا را شامل می‌شود. ابوبکر در برابر این آیه چنان استدلال کرد که انبیا از خود ارث باقی نمی‌گذارند. حضرت زهرا (سلام الله علیها) فرمود: چگونه است که هر گاه تو درگذشتی فرزندانت از تو ارث می‌برند، اما ما از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) ارث نمی‌بریم؟! آن گاه به آیات دیگر قرآن که در موارد مختلف از ارث پیامبران گذشته سخن به میان آورده است، تمسک جست؛ مانند آیه ششم سوره مریم و آیه شانزدهم سوره نمل. در آیه ششم سوره مریم حضرت زکریا بیان می‌دارد که «خداوندا، من از خویشانم که پس از من وارثانم خواهند شد بیم‌ناکم ... پس فرزندی به من عطا کن که از من و آل یعقوب ارث برد» و در آیه شانزدهم سوره نمل از ارث بردن سلیمان پیامبر، از پدرش داوود سخن به میان آورد.

سئوالی که در این جا به ذهن می‌رسد، آن است که اگر حضرت زهرا (سلام الله علیها) می‌توانست فدک را از طریق ارث به دست بیاورد باید می‌دانست پیامبراکرم (صلی الله علیه وآله) وارثان شرعی دیگری به عنوان همسران دارد و فدک تنها از آن حضرت (سلام الله علیها) نمی‌گشت. پس چرا از ابوبکر می‌خواهد تمام فدک را از طریق ارث به او واگذار کند؟

در پاسخ باید گفت حضرت تمام فدک را شرعا از آن خود می‌دانست و چون ادعای بخشش او را نپذیرفتند، به ادعای ارث متوسل شد. علاوه بر این اگر آن را از راه ارث هم به او می‌دادند، در این هنگام طبق قانون ارث اسلام تنها یک هشتم آن میان تمام همسران پیامبر (صلی الله علیه وآله) تقسیم می‌شد و مابقی آن به حضرت (سلام الله علیها) می‌رسید. بنابرای، طبیعی بود که حضرت (سلام الله علیها) به دلیل فراوانی سهمش ادعای خود را در ظاهر به صورت کلی بیان دارد.

*حکومت چه ادعاهایی برای مالکیت خود عنوان کرد؟

1 . صدقه بودن فدک

معنای این عبارت آن است که پیامبر اکرم (ص) فدک را به کسی نبخشید و با آن به گونه صدقه جاریه برخورد کرد؛ یعنی رسول خدا (ص) از درآمد فدک زندگانی شخصی حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و دیگر بنی هاشم را تامین می‌کرد و مازاد آن را در راه خدا به مصرف می‌رساند.

این ادعا با چالش های زیر روبه رو است:

- ظاهر آیه هفتم سوره حشر که قبلا به آن اشاره شد، آن است که این سرزمین از سوی خداوند ملک پیامبر اکرم (ص) قرار گرفت.

- روایات شیعه و سنی بر این نکته تصریح دارند که بانزول آیه «و آت ذالقربی حقه » پیامبر اکرم (ص) این زمین را به صورت بخشش به فاطمه زهرا (سلام الله علیها) واگذار کرد.

- حتی اگر ظاهر رفتار پیامبر (ص) چیزی غیر از ملکیت و عدم بخشش را نشان دهد، وقتی شخصیتی مانند حضرت فاطمه (سلام الله علیها) به همراه شاهدانی چون حضرت علی (ع) و ام ایمن ادعای بخشش می‌کنند باید ادعای آنها بر ظاهر رفتار پیامبر مقدم شود.

- حتی اگر بپذیریم این ملک در زمان پیامبر اکرم (ص) صدقه بود، لزوما معنای آن این نیست که حکومت جانشین پیامبر اکرم (ص) سرپرست این صدقه خواهد بود، زیرا ممکن است آن را در اصطلاح نوعی وقف خاص بدانیم که متولی آن افرادی از خود آن خاندانند.

- حتی اگر تصرفات پیامبر اکرم (ص) را تصرفاتی حاکمانه بدانیم و معتقد باشیم آن حضرت به عنوان حاکم مسلمانان سرپرستی این ملک را به عهده گرفت، باید توجه داشت در آن زمان مهم ترین چالش میان حکومت و اهل بیت (ع) مشروعیت حکومت بود که اهل بیت (ع) آن را طبق نصوص پیامبر اکرم (ص) نمی‌پذیرفتند. در این موقعیت، بدیهی بود زیر بار لوازم این مشروعیت نیز نروند و به عهده گرفتن سرپرستی فدک از سوی حکومت را نپذیرند.

2 . حدیث نفی ارث پیامبران

منظور از این حدیث روایتی است که ابوبکر آن را از پیامبر اکرم (ص) چنین نقل کرد: «انا معاشر الانبیاء لانورث ما ترکناه صدقة؛ ما جماعت پیامبران از خود ارث باقی نمی‌گذاریم . هر چه از ما ماند، صدقه است».

باید یادآور شد تا آن زمان این حدیث را جز ابوبکر هیچ کس نشنیده بود. بسیاری از محدثان نیز بر این نکته اتفاق نظر دارند که راوی این حدیث تنها ابوبکر بود. البته بعدها پشتیبانانی چون مالک بن اوس یافت و در دهه‌های بعد عمر، زبیر، طلحه و عایشه نیز در شمار مؤیدان آن جای گرفتند.

از طرفی ابوبکر با نقل این حدیث ناقل سخن پیامبر اکرم (ص) بود و در طرف مقابل حضرت فاطمه (سلام الله علیها) و حضرت علی (ع) و ام ایمن ناقل سخن و کردار پیامبر اکرم (ص) مبنی بر بخشش فدک بودند. بدیهی است باتوجه به فزونی شمار ناقلان در این سمت و نیز شخصیت آنها که بیشترین تاییدات را از سوی پیامبر اکرم (ص) دارند، باید قول آنها بر قول ابوبکر مقدم شود.

همچنین این حدیث با آیات متعددی از قرآن که در آن میراث انبیا مطرح شده منافات دارد و بدیهی است نمی‌توان تنها با یک حدیث در مقابل این آیات صریح ایستادگی کرد.

اگر طبق این حدیث معتقد شویم پیامبر اکرم (ص) هیچ گونه مالی به ارث نگذاشت، چگونه است که طبق نقل اهل سنت بعضی از اموال آن حضرت مانند وسایل شخصی و نیز حجره های آن حضرت به ارث می رسید.

*خطبه فدک

زمانی که ابوبکر تصمیم گرفت که فدک را از فاطمه بازستاند و این مطلب و خبر به فاطمه زهرا سلام الله علیها رسید سر بند خود را بر بست و چادر خویش را برخود فرو پیچید و با جماعتی از زنان قوم و خدمتکاران خود به سوی مسجد روانه شد. در حالی که به شدت خویشتن را پوشانده بود و راه رفتنش به عینه و بدون هیچ نقصی به راه رفتن رسول خدا (ص) شبیه بود تا بر ابوبکر وارد شد در حالی که وی در میان عده‌ای از مهاجرین و انصار و غیر آنان نشسته بود.

در این هنگام پرده‌ای بین او و دیگر مردمان آویختند و ایشان نشستند آنگاه ناله‌ای جانسوز از دل برآورد که همه مردم به گریه افتادند و مجلس و مسجد به سختی به جنبش در آمد.

بعد از ساکت شدن مجلس حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) حمدو ثنای خداوند را به جای آورد،‌ نیکی‌های پیامبر (ص) و حضرت علی (ع) را برشمرد، دلایل مستدل خود مبنی بر قرآن را بر ابوبکر عنوان کرد و از مردم در برابر این ظلمی که در حق وی روا داشته بودند مدد خواست اما مردم مدینه دم بر نیاوردند تا فدک برای همیشه زمین غصب شده زمین و زمان باشد.

منبع: فارس

انتهای پیام/ ح . ا