پاسخ امامان معصوم به چند سوال مهم اقتصادی

شیعه نیوز: از آنجا که انسان موجودی چند بُعدی و متشکل از جسم و روح است، یکی از ابعاد مهم زندگی او نیاز‌های مادی و دنیوی است، از این رو برای گذراندن زندگی خود بی نیاز از تلاش اقتصادی و بهره مندی از امکانات مادی و دنیوی نیست، هر چند که این تلاش مادی و دنیوی نیز بی ارتباط با بُعد روحانی و معنوی انسان به شمار نمی‌آید؛ به همین جهت در مکتب اخلاق اسلامی همه ابعاد زندگی انسان می‌بایست سمت و سوی الهی و جهادی داشته باشد.

ضرورت توجه به جهاد اقتصادی

در تبیین و دسته بندی جهاد توجه به این نکته لازم است که در فرهنگ اسلامی جهاد تنها به جهاد نظامی خلاصه نمی‌شود؛ چراکه در جامعه مدرن امروزی جنگ بین کشور‌ها شکل و شمایل نرم‌تری به خود گرفته و در قالب‌های فرهنگی و اقتصادی نمود و بروز پیدا کرده است، در واقع این سوگیری برای آنان کم هزینه‌تر بوده و آنان را سریعتر به اهداف استکباریشان نزدیک می‌کند، با توجه به مطالب یاد شده وظیفه انسان مسلمان و اخلاق مدار روشن می‌شود که در برابر حمله فرهنگی و اقتصادی دشمن می‌بایست جهاد او رنگ فرهنگی و اقتصادی [۱]بگیرد و مسیر تسلط و استیلای کفر را بر جامعه اسلامی ببندد. [۲]سه ضلع طلایی در توسعه و جهاد اقتصادی برای موفقیت در عرصه جهاد اقتصادی می‌بایست سه بعد اقتصاد یعنی تولید، توزیع و مصرف توجه آگاهانه و جدی صورت گیرد و بایست‌ها و الزامات اخلاقی و نظری مرتبط با هر یک از این سه حوزه مورد ارزیابی علمی و آگاهانه قرار گیرد؛ ولی با توجه به این که این متن مجال پرداختن به همه ابعاد این سه حوزه را ندارد تنها به شاخص تولید خواهیم پرداخت.


جایگاه و اهمیت تولید در جهاد اقتصادی

توسعه اقتصادی در هر کشوری از جهت مادی در درجه اول در گرو ظرفیت و توان تولیدی آن کشور است. خدای متعال در آیاتی از قرآن کریم، انسان‌ها را به کار و تلاش و بهره گیری صحیح از امکانات دنیوی، و یا به عبارتی تولید دعوت کرده که خود می‌تواند اهمیت این مطلب را روشن‌تر کند: «هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فیها؛ [هود/۶۱]اوست که شما را از زمین آفرید، و آبادى آن را به شما واگذاشت‏» تعبیر «استَعْمَرَکُم» و استعمار، در اصل به معناى واگذارى آبادى و سازندگى زمین به دیگران است؛ یعنى خدا وسایل سازندگى و آبادانى زمین را در اختیار انسان گذارده است‏. [۳]


در اوضاع بد اقتصادی و در زمانی که در تحریم و حمله ناجوانمردانه اقتصادی قرار گرفتیم بعضی افراد، سنگر دفاع و جهاد را رها کرده به جای اینکه به خط دشمن حمله کنند، از آب گل‌آلود ماهی می‌گیرند، به خودی‌ها گل می‌زنند و حمله می‌کنند، استراتژی غلط این افراد هم این بوده که به جای روی‌آوری به بازار کار و تولید و اشتغال‌زایی، سرمایه‌های خود را در یک بی‌تحرکی و بی‌خاصیتی دردناکی در قالب احتکار و خرید دلار و طلا قرار دادند، این رویکرد غلط یعنی فاصله گرفتن از تولید و بدست آوردن ثروت از یک راه غیر انسانی و ناصحیح، نزدیک به چهارده قرن پیش توسط امامان معصوم (ع) مورد نهی قرار گرفته و مردم را به سوی بازار تولید دعوت کرده اند:

«سخت‌ترین چیزی که شخص بعد از خود بر جای می‌گذارد مال راکد است». زراره سؤال می‌کند: پس با آن چه کار کند؟ امام صادق (ع) می‌فرماید: «آن را در ساختن بنایی، بستانی و یا خانه‌ای سرمایه گذاری کند.» [۴]

بیان امام (ع) ساده، صریح، روشن و شفاف است، به جای انباشت ثروت آن رادر بازار تولید ثروت سرمایه‌گذاری کنیم، تولید در جهت سازندگی.

امامان معصوم (ع) پیشگامان سرمایه‌گذاری و اشتغال زایی

بعضی افراد به هوای اینکه قیمت طلا و ارزشان بالا خواهد کشید و از این مسیر ثروتمند خواهند شد، پول و سرمایه خود را راکد نگه داشته و هیچ گونه فعالیت اقتصادی و سرمایه‌گذاری در راستای تولید را با آن برنامه‌ریزی و مدیریت نمی‌کنند، این در حالی است که اگر نقدینگی جامعه سمت و سوی بازار تولید و اشتغال‌زایی را در پیش گیرد، علاوه بر اینکه در برطرف شدن مشکلات بیکاری سهیم خواهند شد، مسیر صحیحی در افزایش ثروت انتخاب خواهند کرد. با نگاه اجمالی در سیره اهل بیت (ع) به وضوح خواهیم دید که ایشان نقدینگی موجود را به سوی، محرویت زدایی، اشتغال زایی و تولید، هدایت می‌کنند:

با نگاه اجمالی در سیره اهل بیت (ع) به وضوح خواهیم دید که ایشان نقدینگی موجود را به سوی، محرویت زدایی، اشتغال زایی و تولید، هدایت می‌کنند.

از محمّد بن عذافر از پدرش: امام صادق (ع) به پدرم ۱۷۰۰ دینار داد و او را فرمود: «با آن بازرگانى کن». سپس فرمود: «بدان که مرا به سود آن رغبتى نیست، هر چند که سود، خواستنى است. اما من دوست مى‏‌دارم که خداوند بزرگِ بشکوه مرا در حالى بیند که به بهره‏‌هاى آفریده او روى مى‌‏آورم». پدرم گفت: با آن مال صد دینار براى وى سود کسب کردم. سپس به دیدار وى رفتم و به او گفتم: با آن، برایت صد دینار سود کسب کردم. او از این خبر بسیار خرسند شد و مرا فرمود: «آن را در سرمایه من قرار ده!». [۵]

درسی از امام صادق (ع) به دولت تدبیر و امید

سیره امام صادق (ع) این درس را می‌دهد که برای جذب نقدینگی و پول‌های سرگردان مردم برنامه‌ریزی کنند، و با ساز و کار مناسب آن را جذب فعالیت‌های اقتصادی و تولیدی کنند، تا مردم به اسراف و خرید‌های زاید و غیر ضروری که خود ایجاد تورم و گرانی می‌کند روی نیاورند و هم سیستم اقتصادی و تولیدی و چرخ اقتصاد بر سرمایه ایرانی متکی باشد و تولید کنندگان ناچار نباشند برای جذب سرمایه با خارج نشینان و شرکت‌های خارجی قرار داد ببندند. [۶]

بایسته‌های نظام تولید و عرضه

۱-تولید کالا‌های ضروری و مورد نیاز جامعه

نظام تولید باید به فکر کالایی باشد که جامعه به آن نیاز دارد، نه کالایی که اولویت نداشته و اقبال از سوی بازار به آن وجود ندارد؛ در واقع تولیدکنندگان می‌بایست که نیازسنجی هدفمند و هوشمندانه را در مدیریت تولید خود لحاظ کنند. موضوعی که در روایات اسلامی هم به آن اشاره شده است. [۷]

۲-رعایت کیفیت در تولید

تولید کنندگان گرامی می‌بایست در تولیدات خود از هر گونه کم کاری و غش در معامله و بی کیفیتی برحذر باشند؛ چرا که موضوع علاوه بر این که ویروس خطرناک تولید به شمار می‌آید، آنان را در بازار رقابت حذف خواهد کرد: سفارش نبی اکرم (ص) در این خصوص کارگشای تولید کنندگان است. «وَ لَکِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ عَبْداً إِذَا عَمِلَ عَمَلًا أَحْکَمَه‏؛ [۸]خدا دوست دارد هر که عمل نماید و محکمش ‏نماید.»

۳-تولید بر پایه علم و تخصص (توسعه شرکت‌های دانش بنیان)

زمانی بازار تولید ایران و جامعه اسلامی روی موفقیت را به روی خود خواهد دید که مبتنی بر علم، دانش و تخصص باشد، علم به باید و نباید‌های حقوقی و فقهی، در عرصه کشوری و برون مرزی، علم به نیاز و سلیقه‌ی مصرف کننده، علم به استاندار‌های لازم و اولویت‌های تولیدی و فن آوری و تکنولژی. [۹]

۴-به کار گیری نیروی متخصص و ماهر

در منابع روایی توجه خاصی به مهارت آموزی صنعت گران شده، در منابع روایی نقل شده است: «هر پیشه ‏ورى باید از سه ویژگى برخوردار باشد تا با آن بتواند کسب روزى نماید: دانش آن کار را به کمال بداند؛ در آن پیشه امانتدارى پیش گیرد؛ و به زیردستانش محبت ورزد.» [۱۰]

۵-عمل به تعهدادت در برابر نیروی کار و توجه به حقوق کارگران: [۱۱]

۶-عمل به تعهدادت در برابر ارباب رجوع

یکی از معایب و آسیب‌های تولید، سهل‌انگاری و عدم صداقت و پایبند نبودن به تعهدات تولیدی است. در روایتی از پیامبر نقل شده است: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ «وَیْلٌ‏ لِتُجَّارِ أُمَّتِی‏ مِنْ لَا وَ اللَّهِ وَ بَلَى وَ اللَّهِ‏ وَ وَیْلٌ لِصُنَّاعِ أُمَّتِی‏ مِنَ الْیَوْمِ وَ غَدٍ»؛ [۱۲]رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله فرمود: واى بر تجّار امّت من از قسم‌هاى ناروائى که مى‏‌خورند، و واى بر صنعتکاران امّت من که امروز و فردا مى‏‌کنند و مردم را سر مى‏‌دوانند.

پی‌نوشت:
[۱]. در آیات قرآن کریم جهاد با مال مقدم بر جهاد با نفس ذکر شده است، که این خود می‌تواند گویای اهمیت جهاد اقتصادی باشد. «الْمُجاهِدُونَ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِم‏» (نساء:۹۵)
[۲]. نساء، آیه ۱۴۱. «وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرینَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً؛ و خداوند هرگز کافران را بر مؤمنان تسلّطى نداده است.»
[۳]. سوره هود- آیه ۶۱/ تفسیر قرآن مهر، ج‏۹، ص: ۲۵۶.
[۴]. الکافی (ط - الإسلامیة)؛ ج‏۵؛ ص. ۹۱. عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع. یَقُولُ‏ مَا یُخَلِّفُ الرَّجُلُ شَیْئاً أَشَدَّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَالِ الصَّامِتِ‏ کَیْفَ یَصْنَعُ بِهِ قَالَ یَجْعَلُهُ فِی الْحَائِطِ یَعْنِی فِی الْبُسْتَانِ أَوِ الدَّارِ
[۵]. همان: ص. ۷۶، ح. ۱۴. عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ‏: أَعْطَى أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع. أَبِی أَلْفاً وَ سَبْعَمِائَةِ دِینَارٍ فَقَالَ لَهُ اتَّجِرْ بِهَا ثُمَّ قَالَ أَمَا إِنَّهُ لَیْسَ لِی رَغْبَةٌ فِی رِبْحِهَا وَ إِنْ کَانَ الرِّبْحُ مَرْغُوباً فِیهِ وَ لَکِنِّی أَحْبَبْتُ أَنْ یَرَانِیَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ مُتَعَرِّضاً لِفَوَائِدِهِ»
[۶]. عزت ملی در پرتو تولید ملی، از منظر قرآن و حدیث، علی اکبر تقی زاده، انتشارات استان قدس رضوی، ص. ۸۲.
[۷]. تحف العقول؛ النص؛ ص. ۳۳۵. «وَ أَنْوَاعِ صُنُوفِ الْآلَاتِ الَّتِی یَحْتَاجُ إِلَیْهَا الْعِبَادُ الَّتِی مِنْهَا مَنَافِعُهُمْ وَ بِهَا قِوَامُهُمْ وَ فِیهَا بُلْغَةُ جَمِیعِ حَوَائِجِهِم‏»
[۸]. الأمالی (للصدوق)؛ النص؛ ص. ۳۸۵.
[۹]. ر. ک: به مکارم اخلاق، حدیث از پیامبر (ص)، ص. ۴۵۸.
[۱۰]. تحف العقول، النص، ص: ۳۲۲.
[۱۱]. عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، ج‏۳، ص: ۲۵۳
[۱۲]. من لا یحضره الفقیه، ج‏۳، ص: ۱۶۰، ح. ۳۵۸۴

منبع: تبیان