نقش و تأثیرات حوزه علمیه نجف بر حوزه علمیه قم

به گزارش «شیعه نیوز»، عضو هیأت علمی و مدیر گروه آموزشی فقه و مبانی اجتهاد گفت: نظام جدید حوزوی ایران کاملاً اقتباس شده از حوزه نجف است. ما برنامه ریزی کنونی علمی و تحصیلی حوزه علمیه ایران را مدیون حوزه علمیه نجف هستیم و کتاب های درسی که امروز مورد استفاده حوزویون ما قرار می گیرد نوشته علمای برجسته حوزه نجف است.

 به مناسبت سالگرد امضای فرمان مشروطیت، نشست «بازخوانی آراء علمای نجف در مواجهه با مشروطه و تجدد با تاکید بر آراء میرزای نائینی (ره)» با سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین شیخ مجتبی الهی خراسانی – عضو هیأت علمی و مدیر گروه آموزشی فقه و مبانی اجتهاد و همچنین معاون آموزشی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی – و با حضور طلاب نخبه و استعدادهای برتر از سراسر کشور در مجتمع فرهنگی-اقامتی آفتاب ولایت مشهد برگزار شد.

حجت الاسلام والمسلمین الهی خراسانی با بیان اینکه حوزه علمیه نجف به عنوان یکی از چند مرکز آموزشی جهان تشیع از ابتدا تا عصر حاضر حداقل دو دوره را پشت سر گذاشته است؛ گفت: دوره آغاز حوزه نجف با هجرت اجباری شیخ طوسی از بغداد به نجف شکل می گیرد و از طریق فرزندان و شاگردان شیخ طوسی این حوزه آرام آرام تشکیل می شود. رونق حوزه نجف در دوره اول خود با جابه جایی علمای شیعه از نجف به حله در حدود قرن هفتم کم کم کمرنگ می شود و این رونق همچنان مفقود است تا بعد از اینکه مدرسه حله جای خودش را به مدرسه جبل عامل داد و سپس منتقل شد به مدارس ایران یعنی اصفهان و به صورت مشترک بین تهران، مشهد، قم و سپس هم حوزه علمیه نجف و این دوره ای است که باید از آن به عنوان دوره دوم حوزه نجف یاد کرد.

او افزود: دوره دوم حوزه نجف با هجرت شاگردان وحید بهبهانی به نجف آغاز شد چراکه وحید بهبهانی با استقرار در کربلا بساط تقابل علمی و اجتماعی با اخباریون را گسترد و کم کم حوزه درسی و علمی بهبهانی از طریق شاگردان به نجف منتقل شد و بنابراین باید وحید بهبهانی را آغازگر دوره دوم حوزه علمیه نجف دانست. هم اکنون ما همچنان حوزه علمیه نجف را در دوره دومش ملاحظه می کنیم و این سیر اساتید و شاگردان در دوره دوم آن است. تحلیل حوزه نجف در روزگار ما به معنای برشی از دوره دوم حوزه علمیه نجف است و دوره دوم مدت ها پیش تر از ورود تجدد به دنیای اسلام آغاز شده اما بخش میانی دوره دوم حوزه نجف مصادف است با هجوم کشورهای اروپایی به سمت کشورهای اسلامی و دوره تجددگرایی. منظور از تجدد خصلتی است که در یک بازه تاریخی عارض به جهان اسلام شد فارغ از اینکه این خصلت خوب یا بد باشد باید گفت تجدد یک ویژگی است که با ورود صاحبان دنیای تجدد از طریق لشکرکشی نظامی، صادرات کالا به کشورهای اسلامی، ورود فرهنگ، زبان و آداب به دنیای اسلام آغاز می شود.

این مدرس حوزه علمیه گفت: بعضی دوران تجدد را در زمان حکومت شاه عباس صفوی و بعضی هم در اوایل دوره ناصرالدین شاه قاجار می دانند و این تجدد عناصر و ارکانی دارد که این ارکان و عناصر شامل مباحث اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و در حوزه علم و فناوری است، بنابراین وقتی درباره تجدد سخن می گوییم باید به یک منظومه از آن دقت کنیم که این منظومه در ابعاد و مولفه های مختلف قابل تعریف است و مواجهه علما هم در همین مولفه ها قابل تفسیر و توضیح خواهد بود.

وی در رابطه با تنوع خواستگاه های موثر در حوزه علمیه نجف گفت: حوزه علمیه نجف چون حوزه مادر است در دوره دوم مرکز بلامنازع تحصیلات عالی حوزویان بود. حوزویانی با خواستگاه های ایرانی یا عرب به نجف هجرت می کردند بنابراین تنوع خواستگاه در حوزه نجف باید حتماً مورد ملاحظه قرار بگیرد و تصور نکنیم با حوزه ای مواجه هستیم که همه حوزویانش در نجف به دنیا می آیند، زندگی می کنند و سپس در آنجا درس می خوانند. همچنین تنوع مذاق ها و مسلک های علمی یکی دیگر از عناوینی است که در حوزه علمیه نجف دیده می شود. ما در نجف تقریباً تمام نهضت های فکری را می بینیم در موضوعات کاملاً متنوع و گاهاً با دیدگاه هایی مقابل یکدیگر. به عنوان مثال در نجف کرسی های عمیق فلسفه و عرفان حضور دارد و گروه ها و تفکرات مخالف هم حضور دارد و همچنین در ابعاد سیاسی می توان گفت به عنوان مثال افراطی ترین مشروطه طلبان و افراطی ترین مشروطه ستیزان در نجف حضور داشتند و همچنین جریان های بینابین نیز بودند.

حجت الاسلام والمسلمین الهی خراسانی در ادامه با اشاره به تأثیرات حضور تفکرات مختلف در نجف گفت: در جریان مشروطه می بینیم که نزاع های فکری به نزاع های اجتماعی تبدیل می شود و طرفین از نقد آرای یکدیگر کم کم به مبثوت سازی اجتماعی طرف مقابل روی می آورند و هر کدام از طرفین متهم می شوند به ترور شخصیت های مقابل خودشان. ما در دوره مشروطیت گزاره های متنوعی از ترور اشخاص ذی نفوذ و صاحب رأی داریم و اینکه این یک حرکت هدفمند متمرکز بوده و مربوط به تشکل های گوناگون می شود مورد اختلاف است.

این محقق و پژوهشگر اسلامی در ادامه در رابطه با مولفه های تجدد و واکنش حوزه علمیه نجف گفت: مهم ترین این مولفه ها، مولفه های سیاسی است که مشروطه یکی از آنهاست و یکی دیگر از این مولفه های سیاسی، اجتماعی مسأله پارلمان است و به اصطلاح دیگر محدودسازی قدرت متمرکز و قدرت پادشاهی است. این از آورده های دنیای مدرن به شمار می آید در دنیایی که پادشاه به صورت مطلقه نمی تواند حکم کند لذا مشروطه یا نظام پارلمانی در عرف مردم ایران به عنوان عدالت خانه مطرح می شود یعنی جایی که بتواند از پادشاه تظلم کند. در کنار این نظام پارلمانی قوانین مدون نیز مطرح شد و یکی از مولفه هایی که دنیای غرب برای محدود کردن قدرت های مطلقه پیدا کردند این است که قوانین مصوب را مطرح نمودند.

وی افزود: مولفه دیگری که در دنیای تجدد مطرح شد پدید آمدن مفهوم ملت و دولت است. آغاز تجزیه امپراطوری عثمانی در جنگ جهانی اول حوزه نجف را وارد یک دوره تازه کرد. به دلیل آنکه مفهومی شکل گرفته بود به نام دولت که با امپراطوری، پادشاهی و خلافت متفاوت است و مفهومی دیگر با نام ملت که با امت متفاوت است. اولین واکنش حوزه نجف در بحث ملت و دولت، مقاومت در برابر تجزیه امپراطوری عثمانی است و پیش بینی علمای نجف این بود که شکل گیری دولت-ملت های محلی بر اساس قراردادها، صرفاً بهانه ای است برای دولت های غربی تا جلوی قدرت دنیای اسلام را بگیرد چون تحلیل شان این بود که حتی از مراکز مذهبی که می توانست در خدمت این دولت-ملت های جدید قرار بگیرد، گذشتند.

حجت الاسلام والمسلمین الهی خراسانی در رابطه با اولویت اول علمای نجف در مقابل تجزیه امپراطوری های مسلمان و تشکیل دولت های خردتر گفت: اولویت اول علمای نجف در مقابل تجزیه امپراطوری های مسلمان مقاومت بوده است و سعی می کردند تا حد ممکن زیر بار مفهوم دولت و ملت نروند. در بحث نهادها و سازمان های مدرن سیاسی یا به تعبیر دقیق تر حاکمیتی یعنی ارتش، پلیس، احزاب و همچنین وزارتخانه ها می شود گفت با توجه به اینکه دولت های مرکزی تازه تأسیس شده خود را نیازمند برقراری امنیت می دیدند واکنش اولیه علمای نجف و ایران، عدم مخالف با نهادهای مدرن دولت مرکزی بود لذا کمتر می بینیم که با داشتن ارتش یکپارچه، پلیس یا تقسیم کار در وزارتخانه ها مخالفت کنند. اما طبیعتاً در شکل اجرایی آنها مخالفت های کم و بیش داشتند. علما همچنین نسبت به سازمان آموزش پرورش مخالفت هایی کردند با توجه به اینکه درسی که در آنها تدریس می شد با تعالیم اسلامی ناسازگاری داشت و ناظر به فرهنگ مسلمانان ایران و عراق نبود و ارزش گذاری مثبت نسبت به فرهنگ غربی داشت نتیجتاً مدارس جدید خیلی دیر توسط علما پذیرفته شد یعنی تقریباً تا دوران انقلاب اسلامی اکثر علمای نجف حاضر نبودند فرزندان خود را به مدارس جدید ببرند و نهایتاً سعی کردند این خلأ را با تأسیس برخی مدارسی که عالم زادگان یا یک کادر شناخته شده آن را اداره می کردند و بعضاً با تأسیس مدارس غیردولتی جبران کنند و در این خصوص آیت الله زادگانی که از خاندان های مشهور علمی بودند راه را به شدت هموار کردند.

حجت الاسلام والمسلمین الهی خراسانی همچنین در رابطه با حوزه های علمیه ایران گفت: نظام جدید حوزوی ایران کاملاً اقتباس شده از حوزه نجف است. ما برنامه ریزی کنونی علمی و تحصیلی حوزه علمیه ایران را مدیون حوزه علمیه نجف هستیم و کتاب های درسی که امروز مورد استفاده حوزویون ما قرار می گیرد نوشته علمای برجسته حوزه نجف است.