زنان در مکتب تشیع مقاله ای از دانشنامه ایرانیکا

به گزارش«شیعه نیوز»، در مدخل «زنان در مکتب تشیع»* دانشنامه ایرانیکا** آمده است: از لحاظ نظری، دیدگاه مکتب شیعه نسبت به زنان، مطلوب تر از رویکرد اهل سنت است. به طورکلی، جایگاه اجتماعی زنان شیعه در طی قرون متمادی بیشتر تحت تاثیر عوامل محلی و فرهنگی بوده است تا عوامل مذهبی.

۱- زن در مکتب تشیع- برداشت برخی از مفسران از متن قرآن مبین آنست که زن و مرد به لحاظ معنوی برابر هستند و این جنبه از سوی علمای شیعه نوگرا مورد تاکید قرار گرفته است. در علوم دینی و حقوق تشیع زنان جایگاه مطلوب تری نسبت به اهل سنت دارند که این مساله در اصل مرهون اهمیتی است که زنان در تاریخ تشیع داشته اند. علاوه بر سیره پیامبر اکرم (ص) و دوازده امام شیعیان، در فلسفه عرفانی شیعه، نقش حضرت فاطمه (س) نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است، به طوریکه کامل کننده چهارده معصوم است که برای وی نقشی شفاعت کننده در روز قیامت قائل هستند. به همین دلیل به ویژه زنان به وی توسل می جویند.

حضور یک زن در میان چهارده معصوم، یک عنصر «زن مقدس» را به جهان بینی تشیع اضافه می کند که در مکتب اهل سنت نظیر آن وجود ندارد اما با جایگاه مریم باکره در مسیحیت کاتولیک و ارتدوکس مقایسه می شود. در واقع حضرت فاطمه (س) نیز صفاتی مشابه حضرت مریم (س) داشته اند مانند پاکدامن (بتول) و مادر پدر (ام ابیها). جایگاه حضرت زینب (س) نیز تقریبا به همین اندازه با اهمیت است؛ کسی که پس از وقایع کربلا در مخالفت با سران بنی امیه ایستادگی کرد و محافظت از جان برادرزاده اش امام زین العابدین را مدیریت کرده و بدین طریق خط امامت را حفظ نمود.

اقدامات حضرت زهرا و حضرت زینب (س) نمونه های تاثیرگذاری است که منجر به سنت های مهمی در حقوق مکتب تشیع شده است. برای نمونه، پافشاری حضرت فاطمه (س) بر حق ارث خود و زمین فدک که از پدرش به او رسیده بود، در مقابل مخالفت خلیفه ابوبکر، منجر به بهبود حقوق ارث برای زنان در حقوق اسلامی تشیع گردید.

۲- زنان در قانون تشیع- مزیت هایی که ممکن است تفکر شیعه برای زنان درنظر گرفته باشد، در عمل تا اندازه زیادی به دلیل مردسالارانه بودن جوامع خاورمیانه نادیده گرفته شده است. به طوریکه در پروسه استنتاج قانون اسلامی، هنجارهایی تعریف شده که جایگاه اجتماعی زنان شیعه را تقریبا همانند زنان اهل سنت قرار می دهد.

از جمله قابل توجه ترین مباحث مربوط به زنان در میان شیعیان این مساله است که آیا زنان می توانند به مقام اجتهاد برسند یا خیر. بسیاری از منابع می گویند خیر اما در دوران معاصر، یک زن در اصفهان به نام بانو نصرت بیگم امین (وفات به سال ۱۹۸۲ میلادی)، به مقام اجتهاد رسید. هرچند جایگاه او هرگز کاملا مورد پذیرش بسیاری از علما قرار نگرفت. گفته می شود که زنان می توانند به اجتهاد برسند، به این معنی که به جای تقلید، فتوای مستقل خود را دنبال کنند اما نمی توانند به عنوان مرجع تقلید عمل کنند. بانو زهره صفاتی نیز که استاد کنونی حوزه علمیه قم است به عنوان یک مجتهده شناخته شده است.

مساله مجاز بودن ازدواج موقت در نظام حقوقی شیعه یکی دیگر از نقاط بحث در میان شیعیان و اهل سنت است.

۳- زندگی زنان شیعه- علی رغم ملاحظات نظری فوق الذکر، زندگی کنونی زنان شیعه علاوه بر بسیاری از فاکتورهای محلی و فرهنگی، تحت تاثیر حدودیست که برای این قیود شرعی در قوانین ملی موازنه گردیده است. بسیاری از زنان شیعه هنوز در جوامع سنتی زندگی می کنند که حقوق نظری آنها در قانون اسلامی به دلیل قادر نبودن آنها به اجرای موثر این حقوق در یک جامعه مرد سالار، نفی می شود؛ زندگی این زنان عمدتا محدود به خانه می شود. در جوامع مدرن تر، قوانین ملی ممکن است برخی از جنبه های سنتی را نادیده بگیرد. برای مثال در ایران، قانون حمایت خانواده که در سال ۱۹۶۷ میلادی تصویب شد موجب بهبود قابل توجه حقوق زنان در موضوعاتی همچون ازدواج، طلاق و نگهداری بچه ها شد. این اصلاحات بعدا از میان برداشته شد اما برخی از مفاد آن بعدها دوباره به تصویب قانونی رسید.

به هرحال در ایران امروز زنان شهرنشین طبقه متوسط قادرند تحصیل کنند و بیرون از خانه کار کنند که این مساله به طور قابل توجهی منجر به نقش اجتماعی گسترده تری می گردد. حتی در جوامع سنتی، به ویژه در جوامع روستایی و قبیله ای می توان نمونه هایی از زنانی را دید که دوشادوش مردان آشکارا و با آزادی های اجتماعی زیاد کار می کنند.

در زمینه فعالیت های مذهبی، زنان با برگزاری مراسم زنانه سفره و روضه خوانی، تا اندازه زیادی سبک مختص خود را دارند. حتی برخی از زنان روضه خوان هستند و نقش های وابسته به روحانیون را ایفا می کنند. البته زنان هر یک از ملت های شیعه مانند ایران، عراق و لبنان فعالیت های مذهبی خاص خود را دارند. در ایران تلاشی برای یک جدانشینی اجتماعی برای زنان با مشخص نمودن محوطه های زنانه در برخی اماکن عمومی و نیز در وسایل نقلیه صورت گرفته است. اما یک مقاومت نیز در میان برخی زنان ایرانی برای پذیرش این گرایش وجود دارد.

۴- مساله زنان و نزاع ایدئولوژیک- شاید هیچ حوزه ای از جهان اسلام به اندازه ی مساله نقش اجتماعی زنان و مسائلی همچون حجاب، محل نزاع نوگرایان و سنتگرایان نباشد. در دهه های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ متفکرانی همچون علی شریعتی راهکارهای جدیدی برای زنان ارائه دادند تا بتوانند هم اسلامی باشند و هم مدرن. به ویژه حضرت فاطمه (س) و حضرت زینب (س) به عنوان نمونه های مهمی برای ایفای نقش زنان در طی انقلاب اسلامی ایران و امروزه در لبنان مطرح گردیدند.

در دهه های اخیر در میان اسلام گرایان نظرات متفاوتی وجود داشته است. از یک سو سنتگرایان موضعی محافظه کارانه در قبال تمامی جنبه های زندگی زنان اتخاذ کرده اند که در کنار آن دیدگاه نوسنتگرایان نیز قرار دارد که با حفظ همین موضع از بیان مدرن و علمی استفاده می کنند. از سوی دیگر دیدگاه نوگرایان مطرح است که فعالانه تلاش می کنند موضع سنتی را با واقعیت های مدرن تطبیق دهند.

امروزه بحثی در مورد جایگاه اجتماعی زنان در جریان است که گفتمان تشیع، مدرنیسم و فمینیسم را دربرگرفته است. درحالیکه بسیاری زنان در ایران چادر به سر می کنند، برخی زنان جوان از جایگزین های دیگری استفاده می کنند. مانند دهه ۱۹۷۰ که برخی پوشش چادر را نشانه ای از اسلام گرایی می دانستند و برخی آن را نماد نارضایتی از رژیم شاهنشاهی تلقی می کردند، امروزه نیز این موضوع قابل بحث است که آیا کنار زدن حدود پوشش از سوی برخی زنان جوان نشانه گرایشات سکولار آنهاست یا نشان دهنده نارضایتی یا احتمالا آمیزه ای از هر دو
*پایگاه خبری شفقنا این مقاله را با تصرف و تلخیص به فارسی برگردانده، محتوای آن را تایید یا رد نمی کند و صرفا جهت اطلاع به انتشار آن می پردازد.

**دانشنامه ایرانیکا یک پروژه همکاری بین المللی از سوی دانشگاه کلمبیا در شهر نیویورک ایالات متحده است که به مطالعه و انتشار مقالات علمی در حوزه مطالعات تمدن ایران  در خاورمیانه، قفقاز، آسیای مرکزی و شبه جزیره هند می پردازد.

منبع: دانشنامه ایرانیکا