به گزارش «شیعه نیوز»، تورج دریانی در کتاب شاهنشاهی ساسانی آورده است که در اواخر شاهنشاهی ساسانیان، بنیادهای نیکوکاری به منظور رستگاری روان در ایران ایجاد شد که پول آن صرف کمک به تنگدستان و احداث تاسیسات عام‌المنفعه می‌شد؛ همین بنیادها بعدها تبدیل به وقف اسلامی شدند.
در دوره صفویه، وقف رونق فراوانی یافت به طوری که حتی خود شاهان صفوی نیز در زمره واقفان بزرگ قرار گرفتند و بسیاری از املاک، وقف بقاع متبرکه شیعه بالاخص آستان علی بن موسی الرضا (علیه السلام) شد حتی ساعتهای قدیمی موجود در آستانه آن حضرت نیز از دوره صفویه دارای چند پارچه آبادی در اطراف مشهد بوده‌اند تا از درآمدشان برای تعمیرات ساعتها استفاده شود؛ شاید بتوان گفت که در زمان شاه عباس اول، بیش از هر دوره دیگر به املاک موقوفه اضافه شد.
در دوره پهلوی بسیاری از موقوفات تخریب شد یا وقفیت خود را از دست داد اما همه مسائل و موضوعات مربوط به وقف، منفی و مایوس‌کننده نبود و در این دوره، وقف پیشرفتهایی هم داشت زیرا اوقاف در شرایط اقتصادی و اجتماعی رشد کرد و سطح درآمدهای مردم افزایش یافت؛ از سوی دیگر اعتقادات دینی در مردم رشد کرد و نتیجه‌اش این شد که قشرهایی از مردم بیش از گذشته به وقف توجه کردند.
وقتی حاکمیت نظام جمهوری اسلامی مستقر شد، برای وقف برنامه‌ریزی‌های جامع تدوین کرد و سازمان اوقاف و امور خیریه در کانون این تحولات قرار گرفت.
جواد عباسی در بخشی از مقاله‌ای تحت عنوان مدارس ایلخانی اشاره می‌کند در کشورهای غربی و حتی نقاط دورافتاده جزایر استرالیا و آفریقا و در میان سرخپوستان آمریکای جنوبی نیز سنت حسنه وقف وجود داشته است و این اقوام برای معابد، پرستشگاه‌ها، کلیساها، صومعه‌ها و دیرهای‌شان موقوفه‌هایی را اختصاص داده بودند به ویژه در مصر باستان، یونان، چین، ژاپن، روم، بابل و فلسطین قبل از اسلام نیز موقوفاتی وجود داشته که برای جریان کار معابد و صومعه‌ها و بازسازی آنها و گذران زندگی اسقفها، برهمنها و کاهنان از درآمد آن بهره می‌گرفته‌اند و خود نیز آن را سرپرستی می‌کردند و به دانش‌آموزان مدارس وابسته به معابد، خدمات لازم را ارائه می‌دادند؛ آن هنگام که مسیحیت به عنوان دین رسمی مطرح شد، وقف نیز در این آیین موجودیت پیدا کرد و در انجیل مقدس و رساله حواریون عیسی مسیح (علیه السلام) همچون رساله پولس حواری نیز مطالبی راجع به وقف وجود دارد.
موقوفه رُبع رشیدی
روزنامه خراسان در دی ماه سال 94 مقاله‌ای به موقوفه ربع رشیدی، از بزرگ ترین موقوفه‌های تاریخ ایران اختصاص داده که در بخشی از آن آمده است: حدود 700 سال پیش در تبریز، دانشگاهی به نام رشیدالدین فضل‌الله همدانی ایجاد شد.
رشیدالدین وزیر غازان خان از حکمرانان وقت آن دیار بود؛ در آن زمان این دانشگاه شامل چهار دانشکده بود که در چهار طرف آن قرار داشت و اربع یا چهار عربی را به خود داد و این مکان به نام ربع رشیدی شهرت یافت و ربع رشیدی شهری کوچک شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی و کارگاه های صنعتی بود.
فضل‌الله همدانی برای تامین هزینه‌های این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف اعم از ایران قدیم، بخشهایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه را وقف این مرکز کرد.
خواجه فضل‌الله همدانی که پیش از حمله مغول در قلعه‌های اسماعیلیه زندگی می‌کرد و پس از آن مدتی به وزارت غازان خان رسیده و منشأ خدمات فراوانی در غرب ایران و آذربایجان شد، در سال 718 هجری قمری با دسیسه‌های سیاسی کشته شد و ربع رشیدی هم پس از مرگ وی غارت و ویران شد؛ هم‌اکنون آثار ناچیزی از آن در تبریز باقی مانده است.
وی برای ساماندهی املاک وقفی وقف نامه‌ای را تدوین کرده بود که به وقف نامه ربع رشیدی معروف است و هم‌اکنون تنها یک نسخه از آن باقی است که در کتابخانه مرکزی تبریز قرار دارد، این نسخه تا سال 1348 در دست بازماندگان حاجی ذکاءالدوله سراجمیر، ساکن تبریز بود؛ انجمن آثار ملی در همان سال آن را از خانواده ذکاءالدوله خرید و وقف نامه رشیدی در خرداد ماه 1386 از سوی سازمان کتابخانه ملی ایران به یونسکو معرفی شد و در نشستی که از 21 تا 25 خرداد در یونسکو برگزار شد، به همراه شاهنامه بایسنقری در فهرست میراث مستند این سازمان به ثبت رسید.
«آستان قدس رضوی» بزرگترین موقوفه ایران
شواهد و اسناد تاریخ نشان می‌دهند که مدت کوتاهی بعد از شهادت امام رضا (علیه السلام) وقف اموال به آستان قدس رضوی آغاز شد؛ اگرچه تاریخی دقیق از نخستین موقوفه یا نام واقف آن وجود ندارد اما بر اساس اسناد موجود، جریان وقف از قرن چهارم به بعد شتاب گرفته و مخصوصا در دوران صفویه به اوج خود رسیده است.
مجموعه موقوفات آستان قدس رضوی به دو بخش اموال منقول و غیرمنقول تقسیم می شود؛ اموال منقول شامل قرآنها، کتابهای خطی، جواهرات، اشیای نفیس، ظروف، پارچه ها، تابلوها و ... است که بیشتر در موزه‌ها و خزانه نگهداری می‌شود و اموال غیرمنقول شامل املاک، اراضی، کشتزارها، باغها، نهرها، ابنیه و عمارتها هستند که هر کدام طبق مقررات خاص خودشان اداره می‌شوند.
اسناد تمام این موقوفات در مخزن اسناد و کتب خطی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود؛ علیقلی خان مشهور به علیشاه، والی خراسان که برادرزاده نادر شاه بود، دستور داد از روی اسناد و دفترهای باقیمانده از زمان نادرشاه، تمامی موقوفات در طوماری ثبت و نگهداری شود و این طومار که به «طومار علیشاهی» معروف است، شامل صورت موقوفات، موارد مصرف و نام واقفان است؛ طومار معتبر دیگری به نام «طومار عضدالملک» وجود دارد که در دوره ناصرالدین شاه قاجار ثبت و تنظیم شده و به مهر و امضای عده‌ای از علمای اسلام هم رسیده است.
هم‌اکنون بیش از هزار سند و مدرک وقف در این آستان مقدس وجود دارد؛ اگرچه از دوران قبل از صفویه هیچ سندی مبنی بر وقف املاک و اموال غیرمنقول باقی نمانده اما موقوفات دوره صفویه حدود 40 درصد موقوفات این آستان مقدس را شامل می‌شود؛ هر چند در موزه، قرآنها و اشیای عتیقه ای وجود دارد که قبل از صفویه وقف شده یا تاریخ آن به هزار سال می‌رسد اما اکثر وقفنامهها آن دوران از بین رفته که موقوفات غازان خان مغول از آن جمله است؛ او سه محل را وقف آستان مقدس کرد که فقط رقبه فرهاد کُرد از این مجموعه باقی مانده است.
از مجموع وقفنامهها، دو طومار علیشاهی که قبلا ذکر شد و طومار عضدالملکی اهمیت خاصی دارند؛ در طومار علیشاهی، علاوه بر مشخصات و نشانی موقوفات و واقفان، وظایف کارگزاران و مستخدمان آستان مقدس همراه با مصارف و هزینه‌های جاری و حقوق و ساعت کار و نوع مسئولیت، تشریح شده است؛ طومار عضدالملکی نیز که 44 سانتی متر عرض و 1.9 متر طول دارد، به امضای 553 نفر از علما و رجال و مسئولان آستان قدس، وزیر دارایی وقت مستوفی الممالک و خود ناصرالدین شاه رسیده است.
پروفسور برنار اورکاد، در مقاله‌ای در ارتباط با آستان قدس رضوی که البته اطلاعاتی تا سال 82 را شامل می‌شود، نوشته است: «آرامگاه امام هشتم شیعیان (ع)، موسوم به آستان قدس رضوی از زمان حکومت صفوی به این سو مهمترین مرکز زیارتی ایران به حساب می‌آید و چون طی قرنها شیعیان بسیاری بخشی از دارایی یا ماترک خود را برای این آستان به ارث می‌گذارند، به بزرگترین موقوفه ایران و شاید جهان بدل شده باشد.
آستان قدس رضوی 7 هزار هکتار از زمینهای شهر مشهد، محدوده‌ای که تا سال 53 خورشیدی، احداث شده بود و 13 هزار هکتار از فضایی را در اختیار دارد که در طرح شهرسازی پیش‌بینی شده است؛ فقط در استان خراسان حدود 4 میلیون هکتار که به 438 قطعه تقسیم شده به حرم تعلق دارد که بزرگترین بخش که به سرخس مربوط می‌شود از 60 هزار هکتار فراتر است.»
به موجب این پژوهش مستند «در سال های 50 و 51 خورشیدی (1971 و 1972) دفتر مطالعات فرانسه ـ ایران، ماموریت یافت از اموال آستان قدس صورت برداری کند تا پیشنهادهایی برای افزایش بهره‌وری سرمایه آن ارائه کند زیرا آستان قدس به عنوان یکی از بزرگترین صاحبان املاک در جهان شناخته می‌شد اما تا آن زمان هیچ کس نمی‌دانست مساحت و وضعیت و حتی حدود دقیق این املاک چقدر است.»
