ریشه ماجراجویی ترکیه در عراق و سوریه چیست؟

به گزارش «شیعه نیوز»، در میان تقسیم بندی هایی که در صحنه منطقه ای برای جهت دهی به نظام آتی منطقه ای و بین المللی مطرح است، تقسیم بندی جبهه مقاومت و رقبای آن از دیگر تقسیم بندی ها، بارزتر است.

بر اساس این تقسیم بندی، صحنه کنونی منطقه، تقسیم بندی یک گروه جبهه مقاومت است که متشکل از جمهوری  اسلامی و همپیمانان آن (حزب الله، حماس، جهاد اسلامی، سوریه، عراق، انصارالله و...) است و گروه دیگر مخالفان جبهه مقاومت است که شامل رژیم صهیونیستی، آمریکا و همپیمانان آن ها در منطقه (عربستان، ترکیه، قطر و...) می شود.

با این وجود به نظر می رسد که جبهه مقاومت در شکل دهی به نظم جدید منطقه ای و بین المللی نقشی محوری  خواهد داشت. امروز جنگ ها و درگیری های متعددی سرتاسر غرب آسیا را فراگرفته و منطقه دچار یک نوع بی ثباتی شده است، به نظر می رسد که کیفیت حل و فصل منازعات در این منطقه سرنوشت آینده نظام منطقه ای و بین المللی و کیفیت توزیع قدرت در آن ها را مشخص خواهد کرد.

در این میان ماجراجویی های اردوغان در سوریه و عراق و بالا گرفتن تنش در مرزهای  ترکیه با همسایگان منطقه ای به ویژه روسیه قابل تامل است. رفتارهای اردوغان می تواند وضعیت بحرانی خاورمیانه را تنها به سمت بی ثباتی و آشوب بیشتر پیش ببرد. ترکیه در روزهای گذشته آشکارا نشان داده است که سرزنش های غربی ها و تحریم های  روسیه نمی تواند رفتارش را تغییر دهد و نمایشی از نزدیکی بیشتر با قطر و عربستان را نشان داد؛ دو کشور دیگری  که در کنار ترکیه از مهم ترین متهمان حمایت از داعش و جبهه النصره هستند.

اقدامات اخیر ترکیه درست زمانی رخ داد که پس از حوادث پاریس، اراده کشورهای جهان برای یافتن راه حلی  سیاسی برای بحران سوریه، چشم انداز روشن تری را ارائه می کرد، اکنون اما اردوغان با مایه گذاشتن از اقتصاد و جایگاه  ترکیه، می خواهد به هر قیمتی که شده حتی به جان خریدن بدنامی حمایت از داعش و تحریم های روسیه و سرزنش های غرب، به اجرای نقشه ها و طرح های خود برای سوریه و خاورمیانه بپردازد.

لشکر کشی اخیر به درون خاک عراق نیز در همین چارچوب قابل تحلیل است. اردوغان از این اقدام سه هدف را در سه سطح دنبال می کند؛ در کوتاه مدت، ترکیه تلاش می کند با حضور نظامی در اقلیم کردستان در آستانه عملیات آزادسازی موصل، موقعیت بهتری را برای  مدیریت داعش در اختیار بگیرد. در میان مدت، حضور نظامی در عراق و افزایش پیوندها با بخشی از اپوزیسیون دولت مرکزی می تواند جایگزین ارتباط ضعیف میان بغداد و آنکارا شود. در طولانی مدت نیز ترکیه تلاش می کند نقشه تجزیه عراق را پیش ببرد. بی جهت نیست که اخیرا کفاح محمود مشاور مسعود بارزانی، رئیس اقلیم کردستان، تأکید کرده است: «اکنون وقت آن رسیده است که نقشه جدیدی در منطقه  ترسیم شود... کُردها و اقلیم کردستان در این امر پیشتاز خواهند بود.»

در ادامه ماجراجویی های  ترکیه در منطقه، اخیرا یک هنگ نظامی مجهز این کشور با توپ و تانک با عبور از مرزهای  عراق وارد شمال این کشور شده است. آنکارا می گوید این اقدام «بخشی از یک ماموریت عادی برای آموزش نیروهای عراقی است.»!! این در حالی است که نخست وزیر عراق در بیانیه ای، اقدام  ترکیه را «تجاوزکارانه» توصیف کرده و گفته است که  ترکیه باید هرچه سریعتر نیروهایش را از خاک این کشور خارج کند. بیانیه نخست وزیر عراق تأکید دارد که نظامی های  ترکیه ای بدون هرگونه درخواست و مجوزی از عراق، وارد این کشور شده اند. نکته جالب تر این که وزارت دفاع آمریکا نیز در این خصوص اعلام کرده است: «از ورود نیروهای نظامی و تجهیزات ارتش ترکیه به خاک عراق اطلاع داریم ولی این انتقال نیرو در چارچوب فعال سازی نیروهای ائتلاف صورت نگرفته است.»

* بی تعهدی به حفظ حسن همجواری

البته این اولین بار نیست که  ترکیه مرزهای بین المللی را نقض کرده و به خاک همسایگان خود تجاوز می کند. ترک ها بارها و بارها حریم هوایی عراق را به بهانه مقابله با « تروریست های کرد» نقض کرده اند. چندی پیش هم داوود اوغلو بدون آن که با مقامات عراقی صحبتی کند و مجوزی بگیرد از آنکارا عازم اربیل شد و به دیدار بارزانی رفت، اقدامی که خشم دولت بغداد را پدید آورد. پیش از آن نیز نظامی های  ترک با لشکرکشی گسترده به داخل خاک سوریه به بهانه جابجایی بقایای جسد شاه سلیمان، مقررات بین المللی را نقض کرده بودند. بی احترامی به قوانین بین المللی و نقض حاکمیت کشورهای همسایه، سنتی قدیمی در آداب همجواری  ترک ها محسوب می شود. سالها پیش از این نیز دولت  ترکیه در یک اقدام نظامی حدود 40 درصد از خاک قبرس را اشغال کرد که هنوز در اشغال این کشور است. در حوزه دیپلماسی همانگونه که اشاره شد، ترکیه خود را متعهد به حفظ حسن همجواری با کشورهای همسایه اش نمی بیند. آنکارا این روزها به مهم ترین مظنون حمایت از داعش و شاخه القاعده در سوریه - جبهه النصره - تبدیل شده است. رسانه های روس و غربی نیز هر روز انتقادهای شدیدی را نسبت به رابطه آنکارا و داعش مطرح می کنند و مقامات غربی پس از حوادث پاریس یک به یک به  سرزنش  ترکیه می پردازند. نخست وزیر یونان نیز چند روز پیش در توئیتر و در پیامی برای داوود اوغلو از نقض دائم حریم هوایی کشورش توسط جنگنده های  ترکیه اظهار ناخشنودی کرده و گفته است از این رفتار آنکارا به ستوه آمده ایم. این روزها ترکیه با تمام همسایگانش وارد چالش و رویارویی جدی شده است؛ با سوریه، عراق، یونان، قبرس، ارمنستان و اخیرا درگیری های لفظی با ایران را نیز شروع کرده است.

* اردوغان و دشمن سازی حداکثری

ترکیه یکی از مهم ترین کشورهای خاورمیانه است، کشوری با اقتصادی فعال و قشر متوسط شهری بزرگ و جامعه ای  تحصیل کرده، اما متاسفانه این روزها حکومت اردوغان هم در حوزه داخلی و هم در حوزه خارجی به دنبال دشمن تراشی است. دولت  ترکیه در حوزه داخلی هم با شهروندان سکولار و چپ گرای  ترک و هم با کردها و هم با علوی ها وارد یک درگیری و سرکوب گسترده شده است، به گونه ای که در برخی از مناطق این کشور برای هفته ها حکومت نظامی اعلام می شود. در حوزه خارجی نیز ترکیه با تمامی همسایگان خود وارد چالش شده است. اشتباهات بزرگ اردوغان موجب شده است که حتی در رویارویی این عضو ناتو با روسیه، کشورهای اروپایی نه تنها او را تنها بگذارند بلکه حتی ایالات متحده به عنوان رهبر ناتو به  ترکیه هشدار بدهد تا مرزهایش را که به محل عبور و مرور داعش و دیگر تروریست ها تبدیل شده است، کنترل کند.اردوغان با گروگان گرفتن امنیت مردم  ترکیه و ترساندن آن ها و برهم زدن انتخابات و برگزاری دوباره آن در زیر سایه  ترس و نگرانی مردم، موفق شد تا کرسی های لازم را برای ادامه حکومت خود به دست آورد.

رفتارهای اردوغان اما می تواند وضعیت بحرانی خاورمیانه را تنها به سمت بی ثباتی و آشوب بیشتر پیش ببرد. ترکیه در روزهای گذشته آشکارا نشان داده است که سرزنش های غربی ها و تحریم های روسیه نمی تواند رفتارش را تغییر دهد و نمایشی از نزدیکی بیشتر با قطر و عربستان را نشان داد؛ دو کشور دیگری که در کنار ترکیه از مهم ترین متهمان حمایت از داعش و جبهه النصره هستند.

اقدامات اخیر ترکیه درست زمانی رخ داد که پس از حوادث پاریس، اراده کشورهای جهان برای یافتن راه حلی سیاسی  برای بحران سوریه، چشم انداز روشن تری را ارائه می کرد، اکنون اما اردوغان با مایه گذاشتن از اقتصاد و جایگاه  ترکیه، می خواهد به هر قیمتی که شده حتی به جان خریدن بدنامی حمایت از داعش و تحریم های روسیه و سرزنش های غرب، به اجرای نقشه ها و طرح های خود برای سوریه و خاورمیانه بپردازد. لشکرکشی اخیر به درون خاک عراق نیز در همین چارچوب قابل تحلیل است. اردوغان از این اقدام سه هدف را در سه سطح دنبال می کند؛ در کوتاه مدت، ترکیه تلاش می کند با حضور نظامی در اقلیم کردستان در آستانه عملیات آزادسازی موصل، موقعیت بهتری را برای مدیریت داعش در اختیار بگیرد. در میان مدت حضور نظامی در عراق و افزایش پیوندها با بخشی از اپوزیسیون دولت مرکزی می تواند جایگزین ارتباط ضعیف میان بغداد و آنکارا شود. در طولانی مدت نیز ترکیه تلاش می کند نقشه تجزیه عراق را پیش ببرد. بی جهت نیست که اخیرا کفاح محمود مشاور مسعود بارزانی، رئیس اقلیم کردستان، تأکید کرده است: «اکنون وقت آن رسیده است که نقشه جدیدی در منطقه  ترسیم شود... کُردها و اقلیم کردستان در این امر پیشتاز خواهند بود.»

تنش بین  ترکیه و روسیه، شرایط منطقه و به خصوص وضعیت آینده امنیتی  ترکیه را با سؤالات زیادی مواجه کرده است از این رو سقوط سوخو 24 روسی توسط اف 16ترکیه علامت رمزی است که از تشدید اوضاع امنیتی منطقه خبر می دهد. درخصوص این تحولات نکاتی وجود دارد:

1- اقدام جسارت آمیز ترکیه در ساقط کردن یک جنگنده روسی در خاک سوریه، حساس تر از آن بود که ارتش  ترکیه، پیش از اقدام از درک تبعات آن عاجز باشد و دقیقاً به همین دلیل نمی توان پذیرفت که ارتش اردوغان این اقدام را خودسرانه و بدون هماهنگی با یک «قدرت مؤثر» انجام داده است. ترکیه اگرچه عضو ناتو است اما با نگاه به سوابق ناتو- و به خصوص تجربه عملکرد آن در بحران اوکراین- این  قدرت مؤثر، ناتو نیست. مواضع احتیاط آمیز ناتو در مواجهه با این بحران و دعوت از سران دو کشور برای خویشتنداری نشان می دهد، اردوغان با اتکا به ناتو نمی توانسته به جنگنده روسیه حمله کرده باشد. مواضع متحدانه آمریکایی ها و قرار گرفتن آنان کنار ترکیه به خوبی از اطلاع و هماهنگی آمریکایی ها حکایت می کند اما واقعیت این است که بعد از شکست مداخله در عراق و افغانستان، استراتژی آمریکایی ها در منطقه خاورمیانه مداخله مستقیم نیست و از این رو باید گفت آمریکایی ها به طور واقعی و عملیاتی کنار اردوغان قرار نمی گیرند و در واقع در این صحنه او تنها خواهد بود.

2- بعضی از تحلیلگران مدعی شده اند که این اقدام ارتباطی با اردوغان نداشته و اقدامی است که از سوی ارتش  ترکیه به وقوع پیوسته است اما دلایل روشنی وجود دارد که این گمانه زنی را رد می کند. این درست است که میان دولت اردوغان و ارتش  ترکیه اختلاف نظرهایی وجود دارد اما در این اختلافات طرف افراطی، اردوغان و طرف متعادل، ارتش است. در بحران سوریه، ارتش سیاست دولت  ترکیه را نادرست می داند با این وصف چطور ممکن است، ارتش علیه دولت سوریه و متحد آن علی رغم مخالفت اردوغان دست به عملیات نظامی بزند؟ بنابراین می توان گفت عده ای با آسمان و ریسمان کردن می خواهند گریزگاهی برای اردوغان بیابند و حال آن که اردوغان با اصرار به سیاست، خود راه گریز را بر خویش بسته است.

3- شواهد و قرائن بیانگر آن است که  ترکیه به شدت از عواقب اقدام نظامی خود علیه روسیه  ترسیده است. تغییر پی درپی مواضع  ترکیه عمق این نگرانی را برملا می کند. در حالی که اردوغان بلافاصله پس از اقدام علیه جنگنده روسی، سرنگون شدن سوخو 24 را اقدامی درست در راستای امنیت و حقوق  ترکیه معرفی کرده بود، فردای آن روز احمد داوود اوغلو- نخست وزیر- گفت که پدافند هوایی  ترکیه، ملیت هواپیما را نمی دانسته است. پس از آن اردوغان درصدد برآمد با پوتین صحبت کند ولی به گفته خودش با امتناع رئیس جمهور روسیه مواجه شده است و دو روز بعد اردوغان گفت که از حادثه به وجود آمده، عمیقاً متأسف است و پس از آن اوغلو گفت کشورش نمی خواهد در واکنش به اقدامات مقابله جویانه روسیه، اقدام مشابهی انجام دهد. این که  ترکیه به سرعت از هجوم به بیان اظهار تأسف رسیده است، نشان دهنده نگرانی عمیق آن می باشد.

4- برخلاف رفتار عجولانه و رنگ به رنگ  ترکیه، دولت روسیه با طمأنینه، اقداماتی را به عمل آورد که از تسلط رهبران آن و توانایی مدیریتی آن ها خبر می دهد. پوتین در اولین واکنش گفت کشورش از پشت خنجر خورده است. اشاره پوتین از یک سو به توافقی بود که هفتم سپتامبر 2015-16 شهریور 94- میان دو دولت روسیه وترکیه درباره عملیات هوایی در آسمان سوریه موسوم به «قرارداد آسمان باز» امضاء شده و براساس آن جنگنده های روسیه در آسمان سوریه به پرواز درآمده اند به همین دلیل استناد دولت بر این که چند دقیقه یا چند ثانیه هواپیمای روسی در آسمان  ترکیه بوده اند، وجهی ندارد. پوتین از سوی دیگر در این اظهارات نگاهی هم به خیانت آمریکایی ها داشت چراکه روسیه، آمریکا را در جریان پروازها و هواپیماهای پروازی قرار داده بود و این موضوع ضمن آن که از هماهنگی بین آمریکا و ترکیه در اسقاط هواپیمای روسی خبر می دهد، مخاطبان سخن پوتین را هم مشخص می نماید.

روسیه در اقدامی دیگر، پس از واقعه مذکور، حرکت هواپیماهای خود به سمت شمال و به خصوص شمال غرب سوریه را توسعه داد تا ثابت کند که اهمیتی برای حساسیت های  ترکیه قایل نیست. ترکیه پیش از این از انجام پروازهای  روسیه در منطقه شمال غربی سوریه ابراز نگرانی کرده و آن را عاملی برای گسیل بیشتر پناهجویان ساکن ادلب به مناطق جنوبی  ترکیه دانسته بود، به همین جهت روس ها تا حد زیادی رعایت می کردند اما پس از اقدام  ترکیه، روس ها این ملاحظه امنیتی را کنار گذاشتند و از این رو در محافل امنیتی ترکیه انتقادات علیه اقدام اردوغان بالا گرفت.

اقدام دیگر روسیه وضع بعضی از مقررات فلج کننده علیه دولت اردوغان بود؛ مسکو اعلام کرد که صادرات گاز به  ترکیه را متوقف می کند و حال آن که  ترکیه هم اینک ضمن وابستگی 60 درصدی به صادرات گاز روسیه، زمستان را پیش رو دارد و این اقدام می تواند فشار زیادی را به دولت وارد کند. علاوه بر آن کرملین فعالیت بخش زیادی از حدود 2000 شرکت  ترکیه که در روسیه فعالیت می کردند را به حالت تعلیق درآورد. بعضی از این شرکت ها در حوزه گردشگری  فعالیت می کردند و به کار ساماندهی 3 تا 4 میلیون توریست روسی که سالانه به  ترکیه سفر می کردند، مشغول بودند.

دولت پوتین در اقدامی دیگر اعلام کرد که برای مجازات نظامی منتظر مصوبه دوما می ماند و حال آن که همزمان رئیس دومای روسیه اعلام کرد که ما خواهان اقدام متقابل روسیه هستیم. به میان کشیدن پای پارلمان از یک سو، واکنش احتمالی نظامی روسیه را در حد و اندازه «واکنش ملی» ارتقاء می دهد و از سوی دیگر اضطراب زیادی را به دولت مهاجم  ترکیه وارد می کند.

5- روسیه در این میان علی القاعده واکنش نظامی خواهد داشت چراکه تنبیهات اقتصادی که در جای خود تیغ دولبه به حساب می آید، نمی تواند ضربه امنیتی  ترکیه را جبران کند کما این که واکنش ارتش روسیه در روز واقعه هم از در پیش بودن اقدام نظامی حکایت می کرد. مقامات روسیه می گویند در انتظار عذرخواهی  ترکیه نشسته اند و در عین حال مقامات ارشد ترکیه اگرچه اظهارات رو به تنازلی داشته اند اما در مفهوم رسمی، عذرخواهی نکرده اند. عذرخواهی  ترکیه به این معنا خواهد بود که مسؤولیت خطا در شلیک به هواپیمای نظامی روسیه را پذیرفته است. چنین پذیرشی توأم با تبعات خاص خواهد بود و به روسیه حق می دهد تا اقدام متقابل انجام داده و خسارات وارده را از دولت  ترکیه مطالبه کند. پذیرش چنین مسؤولیتی، موقعیت اردوغان را متزلزل می کند و هزینه های  ترکیه در این ماجرا را به گردن اردوغان می اندازد.

6- با وضعیت پیش آمده، بیش از گذشته، امکان برقراری منطقه پرواز ممنوع در شمال سوریه دشوار شده است. شاید این سنگین ترین هزینه ای است که  ترکیه در این ماجرا پرداخت کرده است. ترکیه در طول سه سال گذشته همواره بر لزوم برقراری منطقه پرواز ممنوع شمال سوریه تأکید داشته و در این موضوع، مدت ها با آمریکا اختلاف داشت و آمریکا با نگاه به شرایط روی زمین منطقه شمال و حضور گروه های مختلف که همه مسلح هستند، ایجاد منطقه پرواز ممنوع را غیرممکن ارزیابی می کرد. بعد از وقایع پاریس، آمریکایی ها به طور غیرمترقبه از لزوم ایجاد منطقه پرواز ممنوع سخن گفتند. هدف مشترک آمریکا و ترکیه در این موضوع این بود که با ایجاد منطقه پرواز ممنوع امکان حرکت زمینی  نیروهای شبه نظامی وابسته به ارتش  ترکیه و ارتش آمریکا را فراهم نمایند و از سوی دیگر به مخالفان وابسته به خود در سوریه موقعیت مطمئن تری ببخشند. اسقاط هواپیمای نظامی روسیه، وضعیت منطقه شمال سوریه به ضرر طرح ایجاد منطقه پرواز ممنوع را متحول کرده و دسترسی به آن را به شدت دشوار کرده است. در عین حال واقعیت این است که مقامات آمریکایی علی رغم آن که از امکان پذیربودن ایجاد منطقه پرواز ممنوع سخن گفته اند اما هنوز موانعی که در گذشته وجود داشت و باعث بروز اختلاف بین آمریکا و ترکیه درباره ایجاد چنین منطقه ای شده بود، وجود دارد.

* آنکارا و احیای مناسبات با رژیم صهیونیستی

حزب عدالت و توسعه پس از انزوای منطقه ای و جهانی خود در پی سیاست های حمایت از تروریسم در منطقه به دنبال احیای مناسبات پیشین خود با رژیم صهیونیستی است، آنکارا که پیش از این برای ارتقاء سطح روابط خود با رژیم صهیونیستی به دنبال امتیازگیری از این رژیم بود، در شرایطی قرار گرفته که خود را نیازمند این روابط دیده و حاضر است برای احیای آن امتیازاتی را نیز به طرف صهیونیستی واگذار کند. برخی کارشناسان منطقه ای حضور نیروهای ترکیه در عراق را در راستای هماهنگی های امنیتی  ترکیه با رژیم صهیونیستی ارزیابی می کنند.

به این ترتیب در حالی که تل آویو پیش از این بارها حمایت و استقبال رسمی خود از اعلام استقلال اقلیم کردستان عراق را اعلام کرده و به همین نسبت از قدرت گرفتن بیش از حد داعش نگران است، حضور نظامی  ترکیه می تواند موازنه های کردستان عراق را در مسیر برنامه های رژیم اسرائیل پیش ببرد.

در همین راستا بود که  ترکیه و رژیم صهیونیستی به تازگی توافق کردند روابط سیاسی خودشان را تا سطح کاردار افزایش دهند. رادیو اسرائیل به نقل از «آفیف شیرئون» معاون مدیرکل وزارت خارجه رژیم صهیونیستی  فاش کرد که اسرائیل و ترکیه موافقت کردند روابط دیپلماتیک خود را که در پی حادثه کشتی مرمره به سطح دبیر دوم کاهش یافته بود، به سطح کاردار ارتقاء دهند. شیرئون اعلام کرد بهبود روابط میان ترکیه و اسرائیل می تواند به همکاری امنیتی میان دو طرف بر سر موضوع سوریه تبدیل شود که این موضوع به نفع دو طرف است.

همه این ها در حالی است که  ترکیه به نیابت از ناتو و ائتلاف آمریکایی در برابر حضور و همکاری نظامی روسیه در سوریه و عراق، صف آرایی کرده است، این روزها به شدت درگیر پرونده ساقط کردن سوخو و تبعات سنگین سیاسی، اقتصادی و استراتژیک آن است. عمق این وحشت زمانی احساس می شود که متوجه شویم یک سوم حجم مبادلات خارجی این کشور با روسیه انجام می شود. به این ترتیب، حضور نظامی دولت  ترکیه در عراق می تواند یک پیام ضمنی تازه به روسیه و هم پیمانانش توسط ترکیه و به نیابت از ناتو و آمریکا تلقی شود و این اتفاق گرچه از دیدگاه صاحب نظران یک اقدام مقطعی و انفعالی به شمار می رود، اما می تواند پرونده حمایت از تروریسم و مبارزه با آن در سوریه و عراق را وارد مراحل تازه و پیچیده ای کند.